Dojka
Sise (lat. mamma, mammae) – kod ženki vrste Homo sapiens poznatije kao dojke ili grudi – jesu parna isturenja na gornjem dijelu ventralne regije grudnog koša kod ženki primata. U njima su mliječne žlijezde, koje produciraju sekret mlijeko, kojim hrane mladunce.[2] I mužjak|mužjaci i ženke imaju grudi koje imaju isto embrionsko porijeklo. U pubertetu, estrogeni, zajedno sa hormonom rasta, izazivaju razvoj grudi. Kod mužjaka se ne formiraju istaknute ni fiziološki aktivne sise zato što proizvode manju količinu estrogena, a veću količinu androgena zvanog testosteron, koji podržava supresiju efekata estrogena u razvijajućem tkivu sisa. Zato su grudi ženki obično daleko više istaknute nego mužjaka.
| Sise – Dojke Mammae mamma ("Grudi")[1] | |
|---|---|
 Morfologija grudi sa areolama, bradavicama i podsisnim naborom | |
| Detalji | |
| Arterija | Unutrašnja grudna arterija |
| Vena | Unutrašnja grudna vena |
| Identifikatori | |
| MeSH | D001940 |
| TA98 | A16.0.02.001 |
| TA2 | 7097 |
| FMA | 9601 |
| Anatomska terminologija | |
Sise su obilježavajuća osobenost klase sisari (lat. Mamalia), koji su po njima imenovani i na latinskom i na većini južnoslavenskih jezika.[3][4][5]
Veličinu i oblik sisa određuje potkožno masno tkivo koje oblikuje i obavija mrežu mliječnih kanala koji konvergiraju u bradavice. Na krajevima kanala su lobusi ili skupine alveola, gdje se mlijeko proizvodi i skladišti u odgovoru na hormonske signale. U trudnoći, dojke odgovaraju na složene interakcije hormona, uključujući i estrogene, progesteron i prolaktin, koji posreduju završetak svog razvoja, naime lobuloalveolarno sazrijevanje, u pripremi laktacije i dojenja. Nakon porođaja, alveole stimuliraju proizvodnju i lučenje mlijeka za dojenčad.
Uz funkcija u prehrana dojenčadi, ženske grudi imaju društvene i seksualne karakteristike. Grudi su predstavljena na značajnim antičkim i modernim skulpturama, drugim oblicima umjetnostnosti i fotografijaMA. Ženske grudi se shvataju kao istaknuta osobenost u percepciji žene, njene slike tijela i seksualne privlačnosti. Neke zapadne kulture su na stanovištu da grudi svojom seksualnošću i imaju tendenciju golih grudi da smatraju kao neskromnost ili nepristojnost. Grudi i posebno bradavice su erogene zone žene. S obzirom na naglasak nekim kulturama na veličinu grudi i privlačnosti, neke žene traže podešavanje grudi ili druge operacije za povećanje ili smanjenje njihove veličine ili podizanje opuštenih grudi.[6]
Dojke pripadnica vrste Homo sapiens
uredi
1-Grudni koš;
2-Grudni mišić;
3-Mliječne žlijezde;
4-Bradavica;
5-Areola;
6-Mliječni kanali;
7-Masno tkivo;
8-Koža
Dojka (lat. mamma), je žlijezda karakteristična za ženski spol, po kojoj je nazvan čitav rod sisara. Nalazi se na ventralnoj strani grudnog koša na granici kosti i hrskavice četvrtog rebra. Dojka je genetski apokrina kožna žlijezda.
Dojka ženskog novorođenčeta ne razlikuje se od dojke muškog novorođenčeta. Jedna i druga neposredno nakon rođenja izlučuju sekret pod uticajem hormona prolaktina. Do početka puberteta muške i ženske dojke se razvijaju jednako, a onda se muška dojka u pravilu dalje ne razvija, dok se ženska pod utjecajem ženskih spolnih hormona razvija i njen razvoj završava tek za vrijeme trudnoće i dojenja.
Dojka žene je složena tubuloalveolarna žlijezda, izgrađena od 20 do 25 pojedinačnih žlijezda. Svaka od njih zajedno s veznim i masnim tkivom izgrađuje po jedan režanj. Režnjevi su međusobno odijeljeni gušćim vezinim tkivom, a svakom režnju dojke pripada jedan glavni odvodni kanal (ductus lactiferus), koji završava ljevkastim proširenjem na bradavici (porus lactiferus).
Dojka spolno zrele žene se ciklički mijenja ovisno o menstrualnom ciklusu.
Bradavica dojke (mamilla mammae) i pojas koji je okružuje (areola mammae) pokriveni su nježnom i jače pigmentiranom kožom. Epidermis bradavice i areole u žena je jače orožen (kao zaštita kod dojenja).
Vezivno tkivo bradavice sadržava veliki broj krvnih i limfnih žila i glatkih mišićnih ćelija, koje su smještene kružno i uzdužno oko odvodnih kanala, a radijlno i transvenzalno na bazi bradavice. Tokom trudnoće se znatno povećavaju žljezdni elementi na račun veznog tkiva zahvaljujući djelovanju estradiola i progesterona, a promjene su vidljive od drugog mjeseca trudnoće.
Embriologija
uredi
Dojka je modificirana znojna žlijezda, koja se kod ženki razvija u funkcionalni organ, a u muškarca ostaje rudimentirana.
Koncem prvog mjeseca embrionskog razvoja, duž ventrolateralne strane trupa, od osnove ruke do osnove noge, razvijaju se mliječne pruge. Njihovi kranijalnji dijelovi se razvijaju u mliječne žlijezde. Urastanjem zadebljale epiderme u mezenhim [7] iz njegovog distalnog kraja izrasta niz epitelnih tračaka (do 25), od kojih se razviju glavni odvodni kanali režnjeva mliječne žlijezde (ducti lactiferi). Krajem fetusne faze života, epitelni trake se razgranavaju, pa se njima pojavljuje lumen. Prema vani, mliječni kanali se otvaraju u udubinu, od koje se, odmah nakon rođenja, formira bradavica, širenjem dubljeg mezenhima.
Grananje epitelnih traka, koji predstavljaju buduće mliječne kanaliće, nastavlja se i nakon rođenja. Kod muškaraca, pod uticajem muških hormona i nedostatka dovoljne loličine estrogena, grananje prestane prije puberteta, pa mliječna žlijezda ostaje nerazvijena. Kod žene se, u tom dobu, nastavlje dioba epitelnih tračaka, uz istodobno gomilanje masnog tkiva. Konačno razgranjenje i formiranje žljezdanih dijelova i njihova diferencijacija u pravcu razvijanje sposobnosti za sekreciju mlijeka, završava za vrijeme trudnoće, a u starosti se dešva senilna involucija.[8][9][10]
Anatomija i histologija
urediNormalnu veličinu, sise postižu tokom adolescencije, između šesnaeste i devetnaeste godine. Većinom se nalaze na razini između drugog i sedmog rebra, te između bočnog ruba prsne kosti i srednje pazušne linije (regio mammalis). Korijen dojke (radix mammae) je u području ispod drugog rebra i nastavlja se u trup dojke (corpus mammae), koja je obložena kožom, sa oštro-žlijebnim donjim naborom u (sulcus submammalis) i prelazi u kožu grudnog koša. Na vrhu dojke je njena prirodna bradavica (papilla mammae), izbočena struktura, obično visine i širine po oko centimetar, kroz koju izlaze izvodni kanali mliječne žlijezde. Oko bradavice je kružno pigmentirano područje (areola mammae) . Dojku oblikuje žljezdano tkivo mliječne žlijezde (glandula mammaria), koje je ugrađeno u vezivnu stromu i obloženo masnim tkivom. Mliječna žlijezda sadrži 10 do 20 mjehurastocjevastih žlijezda (lobi glandulae mammariae), od kojih svaka ima sopstveni izvodni kanalić (ductus lactiferi) koji se posebno otvara na bradavici. Režnjevi se dijele na režnjiće (lobuli glandulae mammariae), koji su odivojeni vezivnim pregradama. To doprinosi da se palpacijom mliječna žlijezda čini kao zrnasta masa. Režnjevi i izvodni kanali raspoređeni su zrakasto oko bradavice, pa svaka operacija uvažava pravilo da rez dojke mora biti radijalan prema bradavici. Izvodni kanal proširuje se prije ulaska u bradavicu, u 5 do 9 mm široki sinus (sinus lactiferus), nakon čega se opet sužava, prije otvaranja na vrhu bradavice. Arterije dojke su grane triju arterija: unutrašnje (a. thoracica interna), lateralne (a. thoracica lateralis) i međurebrene arterije (aa. intercostales). Arteria thoracica interna snabdijeva krvlju srednji dio dojke; iz ove arterije polaze perforantni ogranci (rr. perforantes) koji probijaju međurebrene prostore. Od perforantnih grana odlaze ogranci za dojku (rr. mammarii). Bočni dio dojke prokrvljavaju ogranci a. toracike lateralis (rami mammarii laterales). Duboki dio opskrbljuju ogranci interkostalnih arterija (rr. mammarii). Vene dojke formiraju obilati potkožni splet, koji započinje oko areole, Hallerovim prstenom (plexus venosum areolaris). Vene medijalnog dijela dojke ulijevaju se u unutrašnje vene prsnog koša (vv. thoracicae internae), a iz bočnog dijela dojke, vensku krv odvode lateralna vena grudnog nog koša (v. thoracica lateralis) i međurebrene vene (vv. intercostales).
Limfni sudovi dojke nalaze se na njenoj površini i u dubini, čineći međusobno povezane mreže (sa anastomozama). Najveći dio površnih limfnih sudova ulijeva se u pazušne limfne čvorove (nodi lymphatici axillares). Neki od potkožnih limfnih sudova ulijevaju se i u pazušne limfne čvorove suprotne strane, i to neposredno ili posredno, preko limfnih sudova suprotne strane. Limfa iz bradavice, areole i lateralnog dijela dojke ulijeva se u pazušne limfne čvorove duž donjeg ruba velikog grudnog mišića. Iz lateralnih dijelova limfnog suda najprije polaze u međurebrene limfne čvorove (nodi lymphatici intercostales), a zatim u pazušne (nodi lymphatici axillares). Iz gornjih i dubokih dijelova dojke, limfni sudovi teku uzduž sloja velikog grudnog mišića prema pazuhu. Na tom putu nalaze se grudni limfni čvorovi (nodi lymphatici pectorales). Drugi dio tih sudova probija se kroz taj mišić i ulijeva se u infra- i supraklavikulske limfne čvorove. Iz dubokih dijelova medijalne strane dojke, limfni sudovi prolaze kroz međurebrene mišiće i ulijevaju se u parasternalne limfne čvorove (nodi lymphatici parasternales). To su jedini limfni sudovi koji što potpuno mimoilaze pazušne limfne čvorove.
Pazušni limfni čvorovi, njih 30 do 40, dijele se na:
- limfne čvorove u vrhu pazušne jame (nodi lymphatici apicales), u
- centru pazušne jame (nodi lymphatici centrales),
- duž medijalne strane pazušne vene (nodi lymphatici laterales),
- duž donjeg ruba velikog grudnog mišića (nodi lymphatici pectorales) i
- ispred subskapularnog mišića (nodi lymphatici subscapulares).
Dojku inerviraju međurebreni živci (nn. intercostales, II do VI). Gornji dio dojke inerviraju i ogranci supraklavikulskih živaca, vratnog spleta. U korijumu i ispod kožnog sloja nalaze se Vater-Pacinijeva i Meissnerova čulna tjelešca .
Fiziologija
urediNerazvijena dojka muškaraca je rudimentni organ, a kod žena je dio spolnog aparata, koji luči mlijeko i omogućava prehranu dojenčeta, zahvaljujući međudjelovanju niza hormon.
U pubertet, estrogeni ciklično podstiču rast strome i kanalića, kao i odlaganje masti koja povećava volumen dojke. Potpuni razvoj dojke zbiva se u trudnoći, kada posteljica luči velike količine estrogena, koji dovode do grananja i rasta sistema kanalića, povećanja strome i ulaganja masti. Na taj rast utiču još najmanje četiri hormona: hormon rasta, prolaktin, glukokortikoidi nadbubrežnih žlijezda i insulin.
Pod uticajem progesterona rastu režnjići, alveole pupaju, a alveolske ćelije poprimaju sekrecijska obilježja. To je analogno utjecaju progesterona na endometrij u drugoj polovini menstruacijskog ciklusa.
Estrogen i progesteron imaju i specifično inhibicijsko djelovanje na lučenje mlijeka. Prolaktin koji se luči iz hipofize majke i podstiče lučenje mlijeka. Koncentracija mu se neprestano povećava, od 5. sedmice trudnoće do porođaja. Pri porodu, koncentracija prolaktina je oko 10 puta veća od normalne. Posteljica utiče na lučenje mlijeka, kao i lučenjem velike količine somatotropina, koji djeluje blago laktogeno. Do poroda, dojka izlučuje male količine kolostruma koji, za razliku od mlijeka, ne sadrži masti. Nakon poroda prestaje lučenje estrogena i progesterona, što omogućava ispoljavanje laktogenog efekta prolaktina. Dva do tri dana nakon poroda, počinje obilno lučenje mlijeka, za što je, osim prolaktina potrebno lučenje i ostalih majčinskih hormona, od kojih su najvažniji hormon rasta, glukokortikoidi nadbubrežne žlijezde i paratiroidni hormon. Oni utiču na metabolizam aminokiselina, masnih kiselina, glukoze i kalcija, koji su potrebni za stvaranje mlijeka.
Razina prolaktina poslije poroda opada na netrudničku, ali svako dojenje izaziva deseterostruko povećanje lučenja prolaktina koje traje oko jedan sat, uslijed refleksnog djelovanja podražaja bradavice na hipotalamus. Taj prolaktin osigurava mlijeko za iduće dojenje. Ako se dojenje prekine ili kada dođe do oštećenja hipotalamusa ili hipofize, za nekoliko dana se izgubi sposobnost stvaranja mlijeka.
Mlijeko se neprekidno luči u alveole mliječnih žlijezda, a u kanaliće, tj. do dojenčeta dolazi kombiniranim, neurogenim i hormonskim podražajem oksitocina.
Oksitocin se luči istovremeno s prolaktinom, prijenosom impulsa somatskim nervima, preko kičmene moždine, u hipotalamus. U dojku dolazi putem krvi i izaziva kontrakciju mioepitelnih ćelija koje okružuju alveole, što izaziva istiskivanje mlijeka u kanaliće. Ovaj proces započinje pola do jedne minute nakon što dijete počne sisati, a javlja se u obje dojke. Kao stimulacija, često je dovoljno samo tetošenje djeteta ili dječji plač. Nasuprot tome, inhibicija lučenja oksitocina nastaje zbog mnogih psihogenih faktora, kao i uopćene simpatičke stimulacije. Zato je značajno da majka ima nesmetane uvjete da bi dojila dijete.[11][12]
Bolesti dojke
urediDojka muškarca je rudimentni organ, relativno neosjetljiv na hormonske uticaje. Kod žena dojka je složeno građen organ, koji je na njih veoma osjetljiv. Zbog ranije opisanih osobenosti, dojke žene su vrlo osjetljive i sklone patološkim promjenama. Sve bolesti dojke mogu se svrstati u dvije velike kategorije:
- netumorske i
- tumorske bolesti.
Netumorske
urediMeđu najčeščim netumosrskim bolestima dojke su amastija, galaktoreja, atrofija, tejlitis,đ i displazija.
- Poremećaji razvoja se ispljava kao amastija (manjak dojke), mikromastija (male dojke), makromastia (velike dojke), polimastija (prekobrojne dojke), atelija (manjak bradavice), mikrotelija (sitna uvučena bradavica), politelija (prekobrojna bradavica).
- Poremećaji funkcije dojki su galaktoreja (izlučivanje mlijeka izvan doba dojenja), secernirajuća dojka, krvareća dojka, mastodinija (bolna dojka), produljeno dojenje, preobilna količina mlijeka, neizdašnost dojki i spontano istjecanje mlijeka.
- Regresivne promjene dojke su atrofija (smežurane dojke), distrofija (pretvaranje tkiva dojke u masnoće, sluz ili stvaranje kalcifikata) i steatonekroza (u izumrlom masnom tkivu taloži krečnjak, koji se ispoljava kao tvrd, ponekad bolan čvor).
- Upalne promjene dojke su teilitis (upala bradavice), areolitis (upala areole), intertrigo (ekcem subddojknog nabota), mastitis (upala mliječne žlijezde, najčešće u prva dvije sedmice nakon poroda), apsces (lokalizirana gnojna upala), karbunkul (gnojna infekcija kože i potkožnog tkiva s brojnim gnojnim čepovima) i rijetko tuberkuloza, sifilis i aktinomikoza.
- Displazije su najčešća i najvažnije fibrocistne bolesti dojke. To je najčešća bolest dojke uopće i najčešći povod odlaska ljekaru na pregleda dojke, a navodi se i kao predisponirajući faktor rizika za rak dojke. Ispoljava se se kao bujanje vezivnog tkiva (fibroza) ili ćelija mliječne žlijezde (epitelijalna hiperplazija), o stvaranju cističnih formacija ili o kombinacijama navedenih pojava. Te promjene su uzrokovane hormonskim uticajima (estrogen, progesteron, prolaktin).
Tumorske
uredi- Dobroćudni tumori, najčešće se javljaju kao fibroadenom (češći je u mlađih žena) i papilom (resičasto bujanje u mliječnom vodu koje često izaziva krvarenje, pa je čak 50% svih krvavih iscjedaka iz bradavice uzrokovano tom promjenom). Ostali su prilično rijetki: lipom, fibrom, hemangiom, neurinom, hondrom. Ovdje također spadaju i razne ciste. Poseban oblik rijetkog tumora dojke su filodni tumori (cistične formacije kojima listasto bujaju ćelijski izdanci).
- Zloćudni tumori ouhvataju sve oblike raka dojke.
Dodatne slike
uredi
Također pogledajte
urediReference
uredi- ^ "mammal – Definitions from Dictionary.com". Dictionary.
- ^ "Breast – Definition of breast by Merriam-Webster". merriam-webster.com. Pristupljeno 21. 10. 2015.
- ^ Međedović S., Maslić E., Hadžiselimović R. (2000): Biologija 2. Svjetlost, Sarajevo, ISBN 9958-10-222-6.
- ^ Sofradžija A., Šoljan D., Hadžiselimović R. (2000): Biologija 1, Svjetlost, Sarajevo, ISBN 9958-10-686-8.
- ^ Hall J. E., Guyton A. C. (2006): Textbook of medical physiology, 11th edition. Elsevier Saunders, St. Louis, Mo, ISBN 0-7216-0240-1.
- ^ "SEER Training: Breast Anatomy". National Cancer Institute. Pristupljeno 9. 5. 2012.
- ^ http://rakdojke.kbsplit.hr/slike/slika2.jpg Arhivirano 10. 3. 2016. na Wayback Machine (slika 2)
- ^ Gilbert, Scott F. (2010). Developmental Biology (Ninth izd.). Sinauer Associates. ISBN 978-0-87893-558-1. Provjerite vrijednost parametra
|isbn=: invalid character (pomoć). - ^ Hall, Brian Keith (1998). "8.3.3 The gastrula and gastrulation". Evolutionary developmental biology (2nd izd.). The Netherlands: Kluwer Academic Publishers. ISBN 978-0-412-78580-1. Upotreblja se zastarjeli parametar
|chapterurl=(pomoć); CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link). - ^ Harrison, Lionel G. (2011). The Shaping of Life: The Generation of Biological Pattern. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-55350-6. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link)[mrtav link]
- ^ Mader S. S. (2000): Human biology. McGraw-Hill, New York, ISBN 0-07-290584-0; ISBN 0-07-117940-2.
- ^ Hadžiselimović R., Pojskić N. (2005): Uvod u humanu imunogenetiku. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, ISBN 9958-9344-3-4.
