Bizantijska arhitektura
Bizantijska arhitektura predstavlja arhitekturu Bizantijskog Carstva, koje je poznato i kao kasno Rimsko carstvo ili Istočno Rimsko Carstvo. Ovaj naziv koriste moderni historičari prilikom označavanja srednjovijekovnog Rimskog Carstva, koje se razvilo kao prepoznatljivi kulturni i umjetnički entitet sa središtem u Konstantinopolju novom središtu carstva nakon Rima. Kao i kod bizantijske umjetnosti, rana bizantijska arhitektura je bila samo nastavak tradicije rimske arhitekture, pa zbog toga historičari umjetnosti nisu bili u stanju uspostaviti oštru liniju njihovog arhitektonskog stilskog razdvajanja. Tokom više od 11 vijekova postojanja, Bizantijsko Carstvo (koje je objedinjavalo bogatu grčko-rimsku tradiciju) je imalo ogroman utjecaj na evropsku i bliskoistočnu arhitekturu, te je na taj način bilo glavna osnova za kasniji razvoj renesansne i osmanlijske arhitektonske tradicije. Ovo doba arhitekture može se grubo podijeliti u tri faze: rana, srednja i kasna (komnenska i paleološka) epoha.
Rana bizantijska arhitektura
urediRimska arhitektura
urediBizantija kao istočna polovina Rimskog Carstva u svom ranom periodu, nastavila je sa rimskom tradicijom u arhitekturi kao i u drugim aspektima kulture. Urbana područja karakterisala su: snažni dokazi o urbanističkom planiranju, veliki otvoreni prostori za komercijalnu i javnu upotrebu, široke ulice - od kojih je većina bila popločana, a važnost su dobili portici i korištenje javnih spomenika kao što su statue važnih ličnosti i monumentalni lukovi i gradske kapije. Glavne javne usluge koje pružaju hipodrom, amfiteatar i javna kupatila su i dalje prisutne. Neke zgrade iz rimske epohe ispale su iz upotrebe, posebno gimnaziji i stadioni za atletiku, te na kraju pozorište gdje su nastupali nepristojni pantomimičari što je izazivalo neodobravanje crkve.
Kako su ove zgrade, a pogotovo paganski hramovi, propale, njihovi materijali su bili ponovo korišteni. To je dovelo do izgradnje novih građevina s eklektičnom mješavinom stubova i kapitela unutar iste strukture, koja je na kraju postala odlika bizantijskih građevina, dok je stroga uniformnost klasičnih građevina bila napuštena. Rimske vile sa privatnim unutrašnjim dvorištima i dalje su bile rezervisane samo za bogate, dok su siromašniji članovi društva živjeli u običnim višespratnim zgradama (insulae) gdje su prizemni spratovi često korišteni kao trgovine i konobe. Većina stanovništva imala je koristi od pristupa tekućoj vodi, fontanama i sistemima odvodnje, zahvaljujući dobro planiranom sistemu cijevi, akvadukta i cisterni.[1]
Rana hrišćanska arhitektura
uredi,_Innenansicht_1.jpg)
Konstantin Veliki je u vrijeme dok je Rimsko Carstvo još bilo ujedinjeno uložio velika novčana sredstva u izgradnju velikog broja prostranih carskih crkava, koje su bile dovršene za samo nekoliko godina. Ova nova vrsta građevina koje historićari umjetnosti danas nazivaju rane hrišćanske bazilike biće osnovni model za razvoj crkvene arhitekture prvo u Konstantinopolju, a zatim i u ostalim dijelovima carstva. Nažalost, nijedna od ovih prvih crkvenih građevina nije sačuvana u svom izvornom obliku, ali je plan najveće konstantinove Crkve svetog Petra u Rimu, poznat sa veoma značajnom preciznošću. Unutrašnji izgled ovakvih crkava najbolje se može vidjeti u Bazilici svetog Pavla izvan zidina.[2] Još jedna značajna sačuvana građevina iz ovog perioda je Slavoluk i grobnica Galerija posvećena caru Galeriju izgrađena približno 300 n. e., a danas je to jedna od 15 paleohrišćanskih i bizantijskih spomenika u Solunu koji su uvršteni na UNESCO-ovu listu svjetske baštine 1988. godine. Građevina je stajala u prostranom predjelu koji se na istoku i zapadu završavao polukružnim prostorom - eksedrom. Njen kružni oblik (jedinstven u Grčkoj) stilski je povezuje s Panteonom Agripe u Rimu. Cilindrični zid konstrukcije izveden je od šuta, ojačan u intervalima širokim slojevima opeke. Visina zgrade od poda do vrha kupole je 29,8 metara. Kupola i lukovi građeni su isključivo od opeke. Na vrhu kupole nalazio se kružni prozor okulus (grčki: opaion) koji je propuštao vazduh i svjetlost.[3]
Rane hrišćanske građevine bile su zasnovane na dva klasična prototipa:
- pravougaone rimske bazilike
- građevine sa kružnom kupolom (rotunda), po ugledu na Panteon
Bazilikalni tip crkve odlikuje predvorje (atrijum), koje vodi do trijema (narteks), prostirući se duž jednog od kratkih krajeva crkve. Vrata poznata pod nazivom crkveni portal vode iz narteksa ka dugom središnjem dijelu koji se naziva brod. Visoki stropovi naosa odvojeni su od prolaza na obje strane sa redovima stupova. Naos je osvijetljen prozorima sa gornjeg sprata (clerestorium) koji se uzdiže iznad bočnih krovova. Na suprotnom kraju broda nalazi se polukružni prostor (apsida) koji služi kao simbolično jezgro crkve u kojoj se nalazi oltar uzdignut na platformi. Ponekad se tu nalazi i transept, horizontalno krilo koje prelazi naos ispred apside, dajući crkvi oblik slova T.
Crkve sa centralnim planom bile su jedan od veoma dobro dizajniranih arhitektonskih oblika, koje su rani hrišćani naslijedili od Rimljana. Crkve sa centralnim planom imaju: atrijum, narteks i apsidu. Naos je prostor koji sadrži svetište, apsidu i kupolu koja se nalazi iznad. Karakteristika ovakvog tipa crkve je kupola koja se nalazi iznad kvadratne ili blago izdužene pravougaone osnove crkve. Umjesto uzdužne ose baziličnih crkava, koji privlači vjernike naprijed prema apsidi, crkve sa centralnim planom imaju više vertikalnu osu. To čini njihove kupole simboličnim "nebeskim svodovima", prirodnim središtem pažnje iznad glavnog molitvenog prostora. Crkve sa centralnim planom će biti zaštitnim znakom tokom prvog zlatnog perioda bizantijske umjetnosti i arhitekture, a posebno od 7. vijeka n. e. pa nadalje.[4]
Rana bizantijska arhitektura u Konstantinopolju
urediVrlo važna arhitektonska građevina tadašnjeg Konstantinopolja bili su odbrambeni bedemi, danas poznati kao Carigradski bedemi. Prvo je car Konstantin Veliki dao da se izgrade novi bedemi (sa 192 kule) oko 3 kilometra zapadno od starih bedema iz vremena starogrčkog Bizantijuma, tako uvečavši četiri puta gradsku površinu. Danas nije ništa ostalo od konstantinovih bedema, ali se približno može odrediti linija (od Atatürkovog mosta do Istanbulske bolnice) njihovog prostiranja na osnovu podataka iz sačuvanih starih dokumenata. Među drugim dodacima i izmjenama u samom gradu od strane nasljednika cara Konstantina najviše se izdvajaju one cara Teodozija II, koji je u 413. n.e. dao da se prošire bedemi kraj mora i da se izgrade novi bedemi oko 1,3 kilometra dalje od konstantinovih bedema. Veći dio teodozijevih zidina i dalje stoje, iako sa značajnim kasnijim popravkama.[5] Konstantin je također dao da se izgradi velika palata u Konstantinopolju, te novi javni trg kružnog oblika, danas poznat kao Konstantinov trg.[6] Vrijedno je napomenuti da je i prije Justinijana I bila izgrađena crkva svetog Polieukta (grčki: Ἅγιος Πολύευκτος, Hagios Polyeuktos), prva bazilika sa središnjim planom (kupolom u sredini). Izgrađena je po nalogu plemkinje Anicije Julijane, a bila je posvećena svetom Polieuktu i namijenjena kao potvrda njene vlastite carske loze. Također je predstavljala otvoreni izazov novoj vladarskoj porodici sa Balkana. Građevina je bila bogato ukrašena i predstavljala je najveću crkvu u gradu prije izgradnje Aja Sofije.
Rana bizantijska arhitektura izvan Konstantinopolja
uredi
Uspon Konstantinopolja nije isprva podrazumijevao ozbiljan pad važnosti drugih velikih gradova Bliskog istoka, od kojih su Aleksandrija u Egiptu i Antiohija u tadašnjoj Siriji bili najvažniji. Njihovi velikodostojanstvenici su sa nepovjerenjem gledali na brzi uspon u važnosti novog sjedišta carske moći, a koji je prije odluke Konstantina Velikog bio samo mali provincijski grad na obali Bosfora. Veoma malo se zna o arhitekturi Aleksandrije u ovom ranom periodu od vladavine Konstantina Velikog pa sve do dolaska Justinijana I na vlast. Nijedna građevina iz tog vremena nije sačuvana do danas, a crkve koje su tada građene u stilu rimskih bazilika bile su prostorno velike sa drvenim krovovima.[7] Za vrijeme vladavine bizantijskog cara Zenona (474. - 491. n. e.) došlo je do procvata umjetnosti i arhitekture na području današnje Sirije. Najpoznatiji primjer je crkva svetog Simeona Stilita kod Halepa (arap. كنيسة مار سمعان العمودي) koja je izgrađena u drugoj polovini 5. vijeka. Nalazi se 30 km. sjeverozapadno od grada Halepa u sjevernoj Siriji. Predstavlja najstariji primjer bizantijske arhitekture u ovom području, a građena je od rezanog kamena tradicionalnog materijala sirijske arhitekture.[5] Bizantijski car Zenon je osim izgradnje veljepnih crkvenih zdanja u Siriji i drugim dijelovima carstva, zaslužan i za dogradnju kompleksa Alahan manastira koje je prije njega započeo bizantijski car Leon I sredinom 5. vijeka n. e.[5] Alahan manastir koji se nalazi u južnom dijelu Male Azije, predstavlja kompleks građevina ključan za razumijevanje historije rane bizantijske arhitekture, pola vijeka prije velikih dostignuća Anicije Julijane i Justinijana I u Konstantinopolju.[8]
Prvo zlatno doba bizantijske arhitekture 527 - 726 n. e.
urediBizantijska arhitektura za vrijeme vadavine Justinijana I (527 - 565 n. e.)
urediBizantijska arhitektura doživjela je prvo i najveće zlatno razdoblje za vladavine cara Justinijana I, čiji su napori poznati zahvaljujući mnogim sačuvanim arhitektonskim draguljima i pisanom djelu historičara Prokopija pod nazivom "De aedificiis" (bosanski: O građevinama). Iako su građevinske aktivnosti Justinijanove vlade kvantitativno bile usmjerene na izgradnju utvrda i niskogradnju (putevi i rezervoari), danas su vjerovatno najpoznatiji sakralni objekti. Među njima posebno se ističu: "Hram božanske mudrosti" (Haja Sofija), Crkva svetih apostola, "Crkva svetog mira" Aja Irena, Bazilika svetog Jovana u Efesu, crkva svetih Sergija i Vaha (takozvana Mala Aja Sofija), bazilika sveti Vitale u Ravenni, bazilika Sant'Apollinare Nuovo i bazilika svetog Apolinarija u Klasi. Bizantijski arhitekti uglavnom su koristili kvadratnu ciglu (plinthos) kao materijal, a sačuvali su njen rimski oblik i natpis (oznaku). Međutim, drugi drevni primjeri grčke i rimske arhitekture vremenom su bili zapostavljeni, promijenjeni i na kraju uglavnom nestali. Suprotno tome, novi elementi su kupole, koje su na kraju prevladale u bizantijskoj arhitekturi, i svodovi na kojima su se često nanosili mozaici. U početku je bila plava boja, kasnije uglavnom zlatna i promijenili su se njezini stilovi. Suprotno tome, neki elementi (često lirski) dolazili su iz istočnih sirijsko-palestinskih područja i Perzije. Za razliku od izrade skulptura (pod kojima se smatralo stvaranje modela), obrtnici su prilično često pribjegavali obradi metala.[9]
Tako je 527. godine Justinijan I dao da se izgradi crkva svetih Sergija i Vaha, a danas poznata kao džamija mala Aja Sofija (turski: Küçük Ayasofya Camii).[10] Prilikom gradnje ove crkve njeni vajari su osmislili sistem arhitektonskog ukrašavanja, pri čemu se manje pažnje obraćalo na stare motive, a kod vijenaca i kapitela u ovoj crkvi je odbačen čisto naturalistički tretman u korist apstraktnog. Čak i u slučajevima kad listovi čine osnovu dizajna, važnost je data oblicima koji oni sačinjavaju, a ne njihova sličnost sa prirodom.[7]
Ova crkva je bila jedna od prvih građevina koje je Justinijan I dao da se izgradi. Predstavljala je najavu odlučujućeg događaja u razvoju Bizantijske umjetnosti, a istovremeno je bila i model pri ponovnoj izgradnji crkve Haja Sofija.[10]
Aja Sofija
uredi
Aja Sofija je po nalogu Justinijana I izgrađena velikom brzinom za samo 5 godina (od 532-537). Njena izgradnja je bila povjerena dvojici grčkih arhitekata Antemiju iz Trala i Izidoru iz Mileta. Sama činjenica da su poznata imena idejnih tvoraca ovog arhitektonskog djela je veoma neobična za Bizantijsku umjetnost i arhitekturu, jer ogromna većina umjetničkog stvaralaštva u Bizantijskom carstvu urađena je od strane anonimnih umjetnika. "Velika crkva" kako su je nazivali sami Bizantinci, bila je duhovno središte kako Konstantinopolja tako i cjelokupnog Bizantijskog carstva, a tu je bilo obavljano i krunisanje svih bizantijskih careva.[10]
Kupola crkve pruža ogroman, zlatom obložen i vanjskim svjetlom (koje ulazi kroz mnogobrojne prozore) ispunjen baldahin, koji se nalazi visoko iznad prostora za procesije kojima su prisustvovali mnogi sveštenici i članovi carskog dvora, koji su se tu okupljali kako bi proslavljali euharistiju. Dizajn Haja Sofije predstavlja jedinstvenu kombinaciju oba tada preovladavajuća stila u crkvenoj arhitekturi. Ima uzdužnu osu rane hrišćanske bazilike,[2] a istovremeno je bila zasnovana na prototipu bazilike sa središnjim planom u čijoj osnovi je kvadrat sa kupolom iznad. Za formiranje uzdužnog broda, niša - polukupole se proširuju prema van iz središnje kupole, povezujući narteks na jednom kraju i školjku svetišta apside na drugom. Ovo središnje jezgro, koje se naziva naos u bizantijskoj arhitekturi, okružen je bočnim brodovima, (galerijama), koji su otvoreni i sa pogledom na naos, a nalaze se iznad prolaza. Glavna kupola je podržana sa pendentivima, trokutastim zakrivljenim zidnim sekcijama izgrađenim između četiri ogromna luka koji se nastavljaju na stupce na uglovima kvadratne osnove kupole.[4] Jedna od najvećih inovacija koje karakteriziraju Haja Sofiju je koncepcija zgrade u kojoj je najveća pažnja usredsređena na unutrašnjost, za razliku od klasičnog hrama poput Partenona ili čak stare bazilike svetog Petra kao i bazilike Santa Maria Maggiore u Rimu. Aja Sofija predstavlja remek djelo bizantijske arhitekture, gdje je arhitektonski koncept kupole iskorišten u najvećoj mogućoj mjeri, a upravo tu su ideje koje su stajale iza nove arhitekture bile razvijene do njihovog savršenstva.[10]
Poikilia
urediPoikilia je grčki izraz u bizantijskoj arhitekturi koji znači "obilježen raznim bojama" ili "šareni". Razvijen je u grčkoj estetskoj filozofiji u svrhu sugeriranja na složene i različite sklopove elemenata koji stvaraju polisenzorno iskustvo. Bizantijski interijeri i smještaj predmeta i elemenata unutar interijera dizajnirani su tako da stvore uvijek promjenljiv i animiran interijer pri čemu svjetlost otkriva razlike u površinama i bojama. Raznobojni elementi postignuti su i drugim tehnikama poput upotrebe traka ili pozlaćenih površina kao i složeno klesanih kamenih površina.
Naprimjer, glavni stubovi u Haja Sofiji bili su tako zamršeno izrezbareni, da se činilo kao da se kamen dematerijalizirao u svjetlu i sjeni. Dekorativne trake zamijenile su lajsne i vijence, zapravo zaokružujući unutarnje uglove tako da se činilo da slike prelaze s jedne površine na drugu. Focije I je opisao ovaj površinski efekt u jednoj od svojih besjeda:
To je kao da je neko ušao u sámo nebesko carstvo, a da niko ne zabranjuje put ni sa jedne strane, koji je obasjan ljepotom u promjenljivim oblicima ... blistajući uokolo poput mnoštva zvijezda, tako da je čovjek krajnje zapanjen. [...] Čini se da je sve u ekstatičnom pokretu, a sama crkva kruži uokolo.
Reference
uredi- ^ "Bizantijska arhitektura". ancient.eu. Pristupljeno 18. 7. 2019.
- ^ a b History of Art, Horst Waldemar Janson, izdavač Harry N. Abrams u New York City, prvo izdanje objavljeno 1962. godine, ISBN 0-13-389270-0, str 157-183
- ^ "Rotunda iz Soluna". thebyzantinelegacy.com. Pristupljeno 12. 11. 2020.
- ^ a b Art History, Marylin Stokstad, prvo izdanje od strane Harry N. Abrams, Inc., New York City, 1995. godine, ISBN 0-8109-1991-5, str. 1-608
- ^ a b c Byzantine Art and Architecture, an Introduction, Lyn Rodley, izdavač Cambridge University Press, 1994. godine, ISBN 0-521-35440-4, str. 8-78
- ^ Heaven on Earth, Art and the Church in Byzantium, Linda Safran, izdavač The Pensylvania State University Press, 1998. godine, ISBN 0-271-01669-8 str. 2-19
- ^ a b Art of the Byzantine Era, David Talbot Rice, izdavač Frederick A. Praeger Inc. New York City 1963. godine, Kongresna biblioteka SAD-a pod brojem 63-16444, str. 9-15
- ^ Alahan- An Early Christian Monastery in Southern Turkey Pictures: [1]
- ^ Beckwith, J.. Umjetnost Konstantinopolja: Uvod u Bizantijsku umjetnost. London : Phaidon, 1961. str. 189.
- ^ a b c d Byzantine Art, Robin Cormack, Oxford University Press, objavljena 2000., ISBN 0-19-284211-0, str. 3-15, 20-35
- ^ "Bizantijska umjetnost i arhitektura". thearthistory.org. Pristupljeno 18. 1. 2021.
Literatura
uredi- Lyn Rodley, Byzantine Art and Architecture, an Introduction, Cambridge University Press, 1994, str. 18–38; ISBN 0-521-35440-4