GRAS Sarajevo
JKP GRAS Sarajevo (Javno komunalno preduzeće – Gradski saobraćaj Sarajevo) jest komunalno prometno preduzeće sa sjedištem u Sarajevu. Javni promet se obavlja u vidu tramvajskog, autobuskog, trolejbuskog i minibuskog saobraćaja u gradu Sarajevo i svom predgrađu. Osim toga, GRAS obavlja i kosi lift-saobraćaj na Ciglanama.[1] Do 1992. godine GRAS je obavljao i javni promet na području sadašnjeg Istočnog Sarajeva, koji je tada prekinut i nakon kraja rata u BiH nije nastavljen. Osim obavljanja javnog prometa, GRAS pruža i usluge tehničkog pregleda, te ima sopstvenu turističku agenciju i auto školu.[nedostaje referenca]
| JKP GRAS Sarajevo | |
|---|---|
 | |
| Vrsta | Javno preduzeće |
| Industrija | Promet |
| Osnovano | 1953 (kao GSP) |
| Sjedište | Sarajevo, Bosna i Hercegovina |
| Servisi | Javni promet |
| Prihod |  36,7 miliona KM (2016) |
| Neto dobit |  −27,6 miliona KM (2016) |
| Vlasnik | Vlada Kantona Sarajevo |
| Zaposleni | 1750 |
| Podružnice | 2 |
Historija i razvoj
urediVrijeme Austro-Ugarske
urediDolaskom austrougarske na vlast u Bosni i Hercegovini, počelo se ubrzano investirati u infrastrukturu Bosne i Hercegovine i u javni prevoz glavnog grada Bosne i Hercegovine.[2]
28. augusta 1884. godine počela je izgradnja takozvanog "konjskog tramvaja", čime je Sarajevo postalo prvi grad u srednjoj Evropi sa tramvajskim saobraćajem, dok je jedan od prvih te vrste uopće. Austrougarske vlasti su se, pored drugih gradova u austrougarskoj koji su daleko veći (Beč, Prag, Budimpešta ili Zagreb), za Sarajevo, jer su htjeli vidjeti koji uticaj tramvajski saobraćaj ima na stanovništvo, ali i sam grad. 1885. godine je osnovan organizovan javni prevoz u Sarajevu, čime je bio stvoren i zadnji uslov za pokretanje tramvaja u saobraćaj, što je se desilo iste godine. Prvi kočijaš bio je Johan Hanke, a širina kolosijeka bila je 760 mm.
.png)
Deset godina kasnije, 1895. godine u saobraćaj je pušten i električni tramvaj, koji je do tada bio već pušten u promet u nekoliko drugih evropskih gradova, pa su ga austrougarske vlasti uveli i u Sarajevo. Za taj potez gradsko zastupništvo u Sarajevu naredilo je izgradnju električne centrale (mala termoelektrana) u ulici Hiseta, koja je trebala da strujom napaja uličnu rasvjetu i tramvaj. Prvog maja 1895. godine pušten je u saobraćaj prvi električni tramvaj od željezničke stanice (prekoputa današnjeg Hotela Bristol) do Latinske ćuprije.
Vrijeme SFRJ
urediZa vrijeme Socijalističke federativne republike Jugoslavije (SFRJ), GRAS je počeo djelovati kao preduzeće, te su uvedene razne novine u javnom prevozu glavnog grada tadašnje Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine.
1948. godine je na području Sarajeva uveden autobuski saobraćaj. Pet godina kasnije, izvršeno je spajanje preduzeća "Autoprevoz" i "električni tramvaj" u gradskom saobraćaju "GSP".
Zbog sve većeg opterećenja tramvaja nastala je ideja o takozvanim "zglobovnim tramvajem", tramvajima sopstvene konstrukcije i izrade u vlastitoj remizi. Od dva rashodovana "solo" tramvaja, koji su prije toga imala udes, izrađen je prvi zglobovni tramvaj 1963. godine, koji je svečano pušten u saobraćaj na Dan Republike 1964. godine.
Krajem 1950-ih i 1960-ih godina GSP je svoju djelatnost proširuju na još tri područja, kada je 1958. i 1959. godine GSP-u pripojena trebevićka i jahorinska žičara, te je 1968. godine formirana "GSP Expres" taxi služba i GSP-ova sopstvena turistička zajednica 1969. godine.
Uoči početka zimske olimpijade 1984. godine uveden je novi vid gradskog saobraćaja: Trolejbus. Do početka rata u Bosni i Hercegovini bilo je sedam trolejbuskih linija sa 65-70 trolejbusa, zavisno od zone.
1990. godine, sa radom je počeo kosi lift na Ciglanama.
Osim uvođenja raznih novih vidova saobraćaja, poboljšana je i saobraćajna infrastruktura javnog prevoza u Sarajevu. 1960. godine puštena je u rad pruga širokog kolosijeka Ilidža-Sarajevo, te je uveden PCC tramvaj (Vašingtonac) u saobraćaj. Tri godine kasnije, 1963. godine je izgrađena okretnica u Nedžarićima. Osim toga, te godine je su u probni rad pušteni dva ČKD tramvaja, te je u tramvaje ugrađena UKT Radio veza. 11 godina kasnije, 1974. godina je uveden i novi sistem naplate, samouplata. Tri godine kasnije, 1977. godine je ponovo uveden novi sistem naplate, poluautomatski sistem naplate.
Vrijeme rata u Bosni i Hercegovini
uredi
Za vrijeme rata u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine i opsade Sarajeva većina saobraćajne infrastrukture GRAS-a je potpuno uništena, što je značajno usporilo razvoj GRAS-a.
Tramvajski saobraćaj je se odvijao normalno sve do 14. aprila 1992. godine, kada je sa položaja Vojske Republike Srpske počelo granatiranje objekta i vozila GRAS-a. Nekoliko dana kasnije, drugog maja 1992. godine, tramvajski saobraćaj je ugašen. Nakon više od 600 dana, 14. marta 1993. godine je ponovo uspostavljen tramvajski saobraćaj, a 27. novembra 1994. godine je ponovo počeo sa radom ključni objekat za upravljanje saobraćajem - Dispečerski centar na Čengić Vili.
Autobuski saobraćaj je se kroz sve vrijeme rata odvijao i se kroz to vrijeme sve više prilagođavao tim uslovima. Tako je prvih majskih dana 1992. godine vozio samo jedan autobus, dok je se 7. maja sa još 6 autobusa odvijala ponovo linija Alipašino Polje - Katedrala. Kroz vrijeme rata u Bosni i Hercegovini broj linija i autobusa u funkciji je postajao sve veći, te je 1994. godine bilo u funkciji osam linija sa deset autobusa, a odmah nakon kraja opsade Sarajeva je se broj linija popeo na 32 sa 63 autobusima. Tokom rata u Bosni i Hercegovini je se međutim, pored povećanja linija, i šteta postala sve veća: Uništen je veliki broj autobusa, pogođeni su objekti i hale autobusa, ali i štete na garažama autobusa, magazinima rezervnih dijelova, te je potpuno uništena GRAS-ova pumpa za gorivo.
Trolejbusi su također kroz ratna razaranja nad GRAS-om pretrpjeli ogromnu štetu. Već u martu 1992. godine GRAS-ovi trolejbusi su izvučeni na barikade, te je trolejbuski saobraćaj 6. aprila potpuno obustavljen. Tri godine kasnije, maja 1995. godine je jedna modificirana avio bomba pogodila najvredniji dio depoa - održavanje trolejbusa. Uništene su sve radionice za regeneraciju i novu izradu dijelova sa svom opremom i dijelovima, koji su u te radionice bili sklonjeni. Šteta na vozilima je procjenjena na devet miliona, a na opremi milion maraka. Za 110 rođendan GRAS-a je 27. novembra 1995. godine je izvršena probna vožnja na relaciji Otoka - Mojmilo.
Nakon kraja rata u Bosni i Hercegovini
urediNakon kraja rata u Bosni i Hercegovini 1995. godine u GRAS-u je počela poslijeratna obnova, kojoj su doprinijele i donacije raznih zemalja. Prva te vrste je bila 1998. godine, kada je Vlada Japana GRAS-u donirala 50 autobusa, 15 minibusa, 10 zglobnih autobusa i pet minibusa namijenjeni za prevoz invalida, te opremu, alat i rezervne dijelove u vrijednost od 12,5 miliona dolara[3].
U novembru 2015. godine počela je eksperimentalna elektronska naplata u autobusima na relaciji Dobrinja - Vijećnica, dok je se planira od 2017. godine redovni elektronski sistem naplate.[4]
Linijska mreža
urediTramvaji
uredi.jpg)
Mreža tramvajskog prometa sastoji se od šest linija sa 27 stanica. Glavna linija prometuje u 5-10 minutnom taktu od 5:00 do 23:30 sati,[nedostaje referenca] subotama u 7-10 minutnom taktu od 5:15 do 00:10 sati, te nedeljama u 10-minutnom taktu od 5:45 do 00:10 sati. Ostale linije služe samo kao dodatak već postojećoj liniji . Te linije saobraćaju od 6:00 sati, a već od 17:30 do 22:30 sati oni se vraćaju ponovo u depo.
Trolejbusi
urediMreža trolejbuskog prometa sastoji se od 30 stanica sa ukupno šest linija, koji radnim danima i subotama saobraćaju u 15-minutnom taktu od 6:00 do 22:40 sati, a nedeljama u 25-minutnom taktu od 6:40 do 22:30 sati.[nedostaje referenca] Prije rata su trolejbuske linije 
i 
bile također u funkciji, međutim su one tokom rata potpuno uništene i danas van funkcije.
Autobusi
urediGRAS ima svoju flotu autobusa različitih vrsta. Osim GRAS-a, autobuski javni prevoz obavlja i Centrotrans na GRAS-ovoj autobuskoj mreži. Mreža autobuskog prometa sastoji se od ukupno 42 stalnih linija, od kojih su 31 gradski, dok su ostale linije prigradske i međuentitetske linije, dok su dvije linije sezonske vrste.
Minibusi
urediGRAS posjeduje svoju flotu minibusa, koji se koriste na ukupno 41 liniji, te nekoliko linija sezonske vrste. Minibuske linije se često mijenjaju, jer one zavise od potreba Grada Sarajeva.
Kosi lift
urediGRAS vrši i prevoz kosi liftom, koji se nalazi u sarajevskom naselju Ciglane. Izgradnja tog kosi lifta počela je 1987. godine, a 1990. je svečano pušten u promet.
Žičara
urediGRAS je do početka ratnih sukoba u Bosni i Hercegovine 1992. godine vršio i prevoz žičarom, koja je međutim tokom rata potpuno uništena. Sarajevska žičara je historijski dio Sarajeva povezivala sa turističkom zonom na Trebeviću. Trebevićka žičara je sa radom počela 3. maja 1958. godine sa ukupnom dužinom linije od 2064,25 metara.
Dana 6. aprila 2018. je ponovno aktivirana[5] obnovljena sarajevska žičara, koja je sada pod upravom javnog preduzeća Sarajevo d.o.o.
.jpg)
Finansije
urediGRAS se osim prodaje karata i ostalih vidova prihoda finansira i iz subvencija od strane Kantona Sarajevo, koje se konstantno povećavaju. Tako je npr. 2000. godine Kanton Sarajevo subvencionirao GRAS sa 8,239 miliona KM, dok je taj iznos 2010. godine bio 12,068 miliona KM.[6] 1999. godina je do sada bila jedina godina u kojoj je GRAS imao jedan pozitivan poslovni rezultat sa dobiti u iznosu od 217.537 hiljada KM.
Poslovni rezultati
uredi| Godina | Prihod | Subvencije | Rezultat |
|---|---|---|---|
| 2000 | 50,676 miliona KM | 8,239 miliona KM | -2,886 miliona KM |
| 2001 | 49,924 miliona KM | 8,222 miliona KM | -2,591 miliona KM |
| 2002 | 49,948 miliona KM | 8,183 miliona KM | -3,992 miliona KM |
| 2003 | 50,344 miliona KM | 8,639 miliona KM | -6,37 miliona KM |
| 2004 | 49,647 miliona KM | 10,086 miliona KM | -7,747 miliona KM |
| 2005 | 53,770 miliona KM | 12,825 miliona KM | -7,163 miliona KM |
| 2006 | 55,143 miliona KM | 18,350 miliona KM | -4,844 miliona KM |
| 2007 | 53,559 miliona KM | 15,036 miliona KM | -6,972 miliona KM |
| 2008 | 54,7 miliona KM | 15,036 miliona KM | -16,866 miliona KM |
| 2009 | 46,359 miliona KM | 10,275 miliona KM | -22,101 miliona KM |
| 2010 | 50,018 miliona KM | 12,068 miliona KM | -21,738 miliona KM |
| 2011[7] | 47,746 miliona KM | 16,608 miliona KM | -19,657 miliona KM |
Reference
uredi- ^ "Mreža linija javnog prevoza u Kantonu Sarajevo" (PDF). Ministarstvo saobraćaja Kantona Sarajevo. Arhivirano s originala (PDF), 1. 5. 2021. Pristupljeno 22. 8. 2016.
- ^ "Razvoj JGPP u BiH - Documents". Pristupljeno 22. 8. 2016.[mrtav link]
- ^ "GRAS: Pogledajte kako danas izgledaju vozila, donacija Japana (FOTO)". Arhivirano s originala, 23. 11. 2013. Pristupljeno 22. 8. 2016.
- ^ Fokus.ba (16. 10. 2015). "Od novembra elektronska naplata karata u GRAS-u". Pristupljeno 22. 8. 2016.
- ^ "Trebevićka žičara ponovo radi - Pratite iz minuta u minut - BHRT". BHRT. 6. 4. 2018. Arhivirano s originala, 8. 4. 2018. Pristupljeno 6. 4. 2018.
- ^ "Pregled aktuelne situacije u KJKP "GRAS" d.o.o. sa informacijom stanja poslovanja u periodu 2000.-2010. godine" (PDF). Ministarstvo saobraćaja Kantona Sarajevo. Arhivirano s originala (PDF), 1. 5. 2021. Pristupljeno 22. 8. 2016.
- ^ "INFORMACIJA o poslovanju kantonalnog javnog komunalnog preduzeća GRAS u 2011. godini" (PDF). Pristupljeno 22. 8. 2016.[mrtav link]