Bitka za Doboj 1944.
Najveća bitka za Doboj u Drugom svjetskom ratu odvijala se u augustu 1944., kada su partizani napali garnizon vojske NDH. Glavninu partizanskih snaga činile su 14. SNOUB i 21. slavonska brigada NOVJ.[1][2]
| Bitka za Doboj 1944. | |||
|---|---|---|---|
| Narodnooslobodilačka borba i Drugi svjetski rat | |||
| Datum | 8.-10. septembra 1944. | ||
| Lokacija | područje Doboja, okupirana Jugoslavija Nezavisna Država Hrvatska (danas Bosna i Hercegovina) | ||
| Ishod | Neuspio pokušaj oslobođenja | ||
| Sukobljene strane | |||
| |||
| Komandanti | |||
| |||
| Vojne jedinice | |||
| |||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Historija pokreta otpora u Doboju
urediRazvoj industrije u Doboju je naglo povećao broj radnika na željeznici, uz paralelno jačanje radničkog pokreta, što se posebno očituje u djelovanju od 1919. godine. Angažman KPJ jača od 1938., a njena snažnija i organizovanija aktivnost je počela nakon dolaska u Doboj Josipa Jovanovića. Dobojska partijska ćelija je formirana je marta 1941., dok je SKOJ profunkcionirao 5 – 6 mjeseci ranije. Obje organizacije su bile vezane za Oblasni komitet KPJ u Tuzli, koji je rukovodio i napadom na Doboj, augusta 1941. godine.[3]
Borbene operacije
urediZadnjeg dana augusta 1944. godine, 14. brigada (bez 4. bataljona) se premještala u pravcu Doboj – Teslić. Dio njenih snaga je 1. septembra već bio u Čečavi. U okolini Teslića tada su djelovali Tešanjsko-teslićki odred, a prema Doboju i 21. slavonska brigada.[3]
Tokom noći 2/3. septembra borci 14. brigade su napali željezničku stanicu Tešanjka na pruzi Doboj – Teslić, rastjerali posadu i razrušili oko 2 km uskotračne pruge. Budući da je time bio odsječen, teslićki garnizon pa je tražio odobrenje za povlačenje prema Doboju. Da su i četnici o tome bili najbolje informirani, svjedoči njihova obavijest (od 3. septembra) štaba Tesličke četničke brigade pretpostavljenoj komandi:
»Obavješteni smo da će ovih dana Teslić biti napušten od strane domobranskih jedinica«.
Štab 5. njemačkog brdskog korpusa je, 4. septembra, izdao naredbu da se Teslić toga dana evakuira, ali da se prethodno unište svi vojnički uređaji i jedna bojna ostavi na Križu, a štab 4. Lovačke pukovnije, čije su 1. i 3. bojna činile posadu Teslića, otpočeo je evakuaciju u 12:00 sati. Teslić su prvo napustili štab 4. lovačke pukovnije sa prištapskim četama i 1. bojna, a oko 14:00 sati i 3. bojna.
Partizanskim jedinice oko Teslića nisu imale informaciju da oružane snage NDH zauvijek napuštaju grad, pa su ovi dijelovi 4. lovačke pukovnije bez gubitaka stigli do Jelaha. Sutradan su produžili prema Doboju, gdje su prema naređenju zapovjednika sjeverozapadne Bosne Ober-sturmfuhrera Hedricha, raspoređeni za spoljnu odbrambenu liniju grada.
Od 4. septembra 14. brigada je sa svoja dva bataljona opsjedala Tešanj, uz Istovremene diverzantske akcije na komunikaciji Maglaj – Doboj. Uz puščanu i puškomitraljesku vatru, borce su tukli i topovi i flakovi. Umjesto očekivane slabije domobranske posade, sukobili su se sa njemačkom jedinicom koja se sa afričkog fronta povlačila za Njemačku.
U om napadu na Maglaj poginuli su: Stojan Stojković iz Vijačana, Nasko Mamić iz Lišnje i Ljubo Malić iz okoline Prnjavora.
Neprijateljska artiljerijska vatra tukla je istovremeno brdo Sikola na kome su se bataljoni zadržali, pa su ga morali napuštati. Borci i rukovodioci 2. bataljona taj slučaj sa Šljivićem dugo nisu mogli da zaborave. Četvrti bataljon brigade, koji je ostao u rejonu Šipraga, bio je u stalnom pokretu, a od 1. do 7. septembra prokrstario je selima od Gostilja (prijevoja ka Babanovcu), Šišave i Korićana do muslimanskog sela Dub i katoličkog manastira Guča Gora. Nakon toga, 8. septembra se vratio na područje Teslić – Jelah – Tešanj.
Na području zapadno od Doboja, ustanak je imao jači zamah od kraja septembra 1941. godine. Ustanička aktivnost je privremeno zaustavljena u četničkim pučevima april-maj 1942. godine, dok od početka ljeta 1943. godine se ponovo intenzivita. Krajem ljeta iste godine u Prnjavorski partizanski odred , a polovinom jeseni, u 14. srednjobosansku udarnu brigadu sa tog prostora se uključio gotovo čitav bataljon boraca.
U Doboju, kao jednom od najvažnijih svojih punktova na pruzi Bosanski Brod – Sarajevo, okupator je za sve to vrijeme držao jake garnizone. Prema slobodnoj teritoriji Srednje Bosne imao je po selima organizovanu ustašku miliciju. Odatle su dijelom kretale i sve ofanzive na srednjobosansku slobodnu teritoriju, pa i posljednja koncem jula i početkom augusta 1944. godine. Kada je okupator bio prisiljen da napusti Teslić, a 14. brigada opsjela i počela sa napadima na Tešanj, štab 53. divizije je donio odluku da izvrši napad na Doboj.
Obavještajna služba 11, a zatim 53. divizije imala je ilegalni punkt i u neprijateljskom garnizonu Doboj. Ovu vezu je uspostavio Vojo Oljača, obavještajni oficir 11. NOU divizije, a zatim je održavao njegov pomoćnik Vojo Zujić (šifre: Vojo 11 i Vojo 5). Radeći na tom poslu preko pouzdanog izvora znali su da pojedini oficiri nisu još bili svjesni očekuvane propasti Njemačke i NDH. Suradnik nije uspijevao da pridobije zapovjednika 2. jurišne bojne 4. lovačke pukovnije. O tome je izvijestio Voju 5, tražeći od njega pomoć.
Vojo 5 se našao na velikom ispitu. Bojnik o kome je riječ uživao je u garnizonu veliki ugled, a njegova bojna smatrana je elitnom bojnom – »cvijetom domobranskog garnizona«. Zbog toga ga je trebalo svakako pridobiti. Rješenje je nađeno u uspostavljanju veze sa bojnikovom poznanicom. Da bi tu vezu ostvario, a zatim za nju pridobio i bojnika, obavještajac 53. divizije je morao nekoliko puta noću da siđe na komunikaciju Doboj – Derventa i da se, u blizini ustaških i njemačkih patrola i jedinica, nađe sa bojnikom i njegovom poznanicom. Poslije par susreta ubijedio ga je da njegovo mjesto nije uz ustašku državu već uz NOP, koji je na liniji saveznika i koji će pobijediti. Bojnik se teško odlučivao, ali kada se odlučio onda je išao do kraja. Odmah poslije toga »Plavi« kako se nazivao čovjek koji je radio za 53. diviziju, ugovorio je preko obavještajnog odjeljenja divizije sastanak, kome su prisustvovali Asim Tanović i Slavko Telarević, ispred domobrana, i komandant i komesar 53. divizije.
Na ugovorenom sastanku, održanom 7. septembra u Tešanjci, domobranski predstavnici su tražili da se po prelasku na stranu NOVJ ne razoružavaju već da ostanu kao kompletne jedinice. Dogovoreno je da prije početka napada (koji je bio predviđen za 9. septembar u 21:30), domobrani razoružaju ustaše i Nijemce – garnizonske instruktore.
Nakon povratka u Teslić, komandant 53. divizije želio je da cijelu stvar ubrza i promijeni ono što je dogovoreno, pa je poslao preko obavještajnog oficira divizije, domobranskom pukovniku Tanoviću poruku da se dsogovor realizira dan ranije, 8. septembra u 21:30 časova. Obavještajni oficir je obukao uniformu domobranskog oficira i na motciklu se odvezao prema Doboju, gdje je uspostavio vezu sa Tanovićem i Telarevićem i prenio odluku štaba 53. divizije.
U Doboju i okolnim selima se tada nalazio štab 1. lovačkog zdruga sa prištapskim jedinicama i 4. lovačkom pukovnijom. Unutrašnja linija odbrane Doboja protezala se od rijeke Bosne (bunker na željezničkoj pruzi) u pravcu pravoslavna crkva – bolnica – muslimansko groblje – Stari grad (tvrđava) – Dom poglavnika – naselje Feld-žandarmerije, do prehrambenog skladišta. Te pozicije su zaposjeli dijelovi 2. rezervne ustaške bojne 11. stajaćeg zdruga, Nijemci iz jedinice odsjeka za osiguranje »D« i vojni instruktori iz 1. bojne 4. lovačke pukovnije. Svi su bili pod komandom njemačkog pukovnika Steinheisera.
U Doboju su bili i
- štab 6. posadnog zdruga,
- jedna baterija 16. artiljerijskog puka,
- 7. SS samostalni (jurišni) protutenkovski divizion,
- štab njemačkog Nastavnog bataljona i
- Komanda sjeverozapadne Bosne.
Garnizon je napala 53. divizija sa 21. slavonskom i 14. srednjobosanskom brigadom, bez 4. bataljona. Dvadeset i prva slavonska imala je zadatak da nastupa sa sjevera, a 14. srednjobosanska od juga i zapada. Zadatak je bio da se poslije predaje jedinica na spoljnjoj liniji odbrane produži nastupanje, razbije unutrašnji sistem odbrane i zauzme grad.
Više oficire dobojskog garnizona, 8. septembra oko 17:00 sati je pokrenula vijest da je komandant 1. lovačkog zdruga, pukovnik Luka Sarić, napustio komandno mjesto i prešao u Trebavski četnički odred. Oficiri koji nisu znali za dogovor o predaji potražili su Asima Tanovića, komandanta 6. posadnog zdruga, i Slavka Telarevića, komandanta 5. artiljerijskog puka, da neko od njih privremeno preuzeo komandu nad 1. lovačkim zdrugom. Ustanovljeno je da njih nema i da su prešli na stranu partizana.
U određeno vrijeme, napad je otpočela 14. srednjobosanska brigada napadom na kotu 258:
»U 21,30 sati otpočeo je napadaj partizana na kotu 258 (jugozapadno od Karuša) te ista nakon borbe od 30 minuta napuštena od strane posade, koj a se povukla na postave stožerne sati u Makljenovcu«
, pisalo je o tome kasnije u izvještaju štaba 1. lovačkog zdruga.
Odmah nakon ovog napada, Druga bojna je prešla je na stranu jedinica partizanske 53. divizije. Kada je 21. slavonska brigada pošla u napad, pred njom je bio otvoren put sve do druge linije odbrane.
Prvi bataljon 14. srednjobosanske udarne brigade je nastupao prema gradu, iz prava južnije od Denkovače, a 3. bataljon između rijeke Bosne i Makljenovca, prema tvornici šećera. Treći i 1. bataljon su došli su do unutrašnje linije odbrane Doboja i djelimično su upali u grad i iza ove linije, što dokazuju neprijateljska dokumenta:
»Borba u samom gradu bila je sve žešća je r su partizani u toku noći 8/9. septembar 1944. uspjeli da prodru u grad na više mjesta«.
To je primoralo ostatke štaba 1. lovačkog zdruga da se skloni u zgradu gdje se nalazio njemački štab. Posebne teškoće je imao 2. bataljon 14. brigade, koji je napadao preko Makljenovca, kada je zbog zabune u koordinaciji akcije ranjeno nekoliko boraca, a bilo je i poginulih. Počela je bitka koja je trajala do oko 5:00 sati.
Te noći je u partizane je prešla velika većina oficira 1. lovačkog zdruga i sve njegove prištapske jedinice sa svojim komandnim kadrom (izuzev sanitetske čete), kao i dompobrani 6. posadnog zdruga, a pred zoru se na Denkovaču izvukao i 5. artiljerijski puk i baterija 16. artiljerijskog puka. Pošto se 3. bojna još branila na Makljenovcu, na nju je 9. septembra, domobranski artiljerijski puk sa Denkovače otvorio vatru. Ta bojna se zatim počela naglo povlačiti, a dijelovi 2. bataljona bili su upali u njihove rovove, ali se pozicijska borba nastavila sve do 8:00 sati. Tada je 2. bataljon, uz pomoć 1. bataljona i pomoć partizanima pridošle domobranske artiljerije, izvršio novi napad i sa 1. bataljonom potisnuo 3. bojnu. Partizani su prodrli sve do katoličke crkve.
»Oko 08,00 uslijed jake topničke vatre i žestokog napadaja partizana« kaže se u jednom neprijateljskom izvještaju, 3. bojna je odstupila preko r. Bosne na područje Ozrenskog četničkog odreda. Ostaci štaba 4. lovačke pukovnije prebacili su se preko Bosne do Suhog polja. U 8,00 časova potpukovnik Maričić i glavnostožerni satnik Korajić napustili su Doboj i krenuli za Gračanicu, da otud dovedu 25. ustašku bojnu, koja je u toku noći nudila pomoć. Četrnaesta i 21. slavonska brigada likvidirale su u tom napadu sva neprijateljska spoljna uporišta oko Doboja (Matuzići, Karuše, Miljakovac, VIakljenovac i željezničku stanicu Usoru, a ušle su i u Doboj). Onda je garnizonu stigla pomoć: njemačka oklopna kola iz Zepča, a u 15,00 časova i dio ustaških bojni iz Lukavca i Žepča.
Epilog
urediUnatoč punom angažmanu svih snaga, partizanske jedinice , nisu uspjele slomiti otpor neprijatelja koji se ogorčeno branio. Glavnu ulogu u odbrani su imali Nijemci, koji su se povukli u srednjovjekovnu dobojsku utvrdu i odatle se žestoko branili.
Po pristizanju pomoći neprijatelju, partizani su bili prisiljeni na povlačenje, skupa sa svim domobranima i njihovim jedinicama koje su u toj borbi prešle na stranu NOB-a. Tada je iz grada izašlo ukupno oko 1.150 domobrana i domobranskih starješina. Kao plijen, donijeli su 4 haubice i 6 brdskih topova, ruske proizvodnje (ZIS). Nakon toga, Nijemci i ustaše su (10. septembra) uspostavili svoju vlast u Doboju. Ostaci 1. lovačkog zdruga su, i pored pokazane odanosti Nijemcima i ustaškoj državi NDH, istjerani iz Doboja i to samo naoružani puškama.
Ovi neprijateljski dijelovi su pješice otišli za Gračanicu, gdje se već nalazila 3. bojna 4. lovačke pukovnije. Ukupno je bilo 29 oficira, 73 podoficira i oko 700 domobrana. Od teškog oružja imali su: 1 ručni bacač, 1 teški mitraljez i 18 puškomitraljeza.
Iz 21. slavonske brigade u ovim borbama teško je ranjen komesar brigade Franjo Srempf. Otpremljen je kolima za Prnjavor. Teška rana i loš put doprinijeli su da 19. septembra umre u Prnjavoru, gdje je i sahranjen.
U ovom napadu, Doboj nije zauzet, ali se u svijesti boraca i stanovništva javio još veći animozitet prema neprijatelju i uvjerenje da se uskoro može očekivati i oslobođenje.
Reference
uredi- ^ Samardžija S. (1983): Četrnaesta srednjobosanska NOU brigada. Skupština opštine Prnjavor, Banja Luka.
- ^ Đondović R., Ur. (1989): Sanitetska služba u narodnooslobodilačkom ratu Jugoslavije 1941-1945, Knj. 2: Nastanak i razvoj sanitetske službe u oružanim snagama narodnooslobodilačkog pokreta u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Makedoniji; Biblioteka Ratna prošlost naroda i narodnosti Jugoslavije, knj. 361. Monografija Jedinica NOV i PO Jugoslavije, Knj. 150). Vojnoizdavački i novinski centar, Sanitetska uprava SSNO, Beograd.
- ^ a b Čišić A. (1974): Vojna enciklopedija. Redakcija vojne enciklopedije, Beograd.