Wikipedia

Stjenovite planine

Stjenovite planine (originalno Rocky Mountains) ili skraćeno Stjenjak, su široki planinski vijenac na zapadu Sjeverne Amerike. Proteže se na više od 4.800 kilometara, od sjevera Britanske Kolumbije u Kanadi do Novog Meksika u SAD-u. S nadmorskom visinom od 4.401 metra najviši vrh je Mount Elbert u Coloradu. Najviši vrh u Kanadskom Stjenjaku je Mount Robson s 3.954 metra.

Jezero Moraine

Geografija i geologija uredi

Stjenovite planine se protežu od rijeke Liard u Britanskoj Kolumbiji, do rijeke Rio Grande u Novom Meksiku. Drugi planinski masivi koji se nastavljaju iza tih rijeka, na sjeveru Selwyn Range u Yukonu i Brooks Range na Aljasci i na jugu Sierra Madre u Meksiku. U SAD-u u Stjenjak ubrajaju Cabinet i Salish planine u Idahu i Montani, dok Kolumbijske planine u Kanadi, iako u sličnoj situaciji, smatraju posebnim planinskim sistemom.

Mlađi dijelovi Stjenjaka su se uzdigli tokom kasnog perioda Krede (prije 100 miliona-65miliona godina), neki južni dijelovi potiču iz Prakambrija (prije 3 980 miliona-600 miliona godina). Geologija planine je sastavljena od eruptivnih i metamorfnih stijena, mlađe sedimentne stijene se pojavljuju duž južnih Stjenjaka, a vulkanske stijene iz Tertiarija (prije 65 miliona-1,8 mliona godina) duž San Huan planina, i u nekim drugim područjima. Vijekovne erozije su pretvorile planinski Vajominški bazen u, relativno, ravan teren. Tetoni sadrže stijene iz doba Paleozoika i Mezozoika koje pokrivaju samo jezgro sastavljeno od eruptivnih i metamorfnih stijena, iz perioda Protrozoika i Arheja, starosti od 1,2 milijarde do više od 3,3 milijarde godina (Beartooth planine).

Ledeno doba također je imalo znatan utjecaj na izgled Stjenjaka, tako da je prije 15.000–20.000 godina 90% Nacionalnog parka Yellowstone bilo pokriveno ledom. Period koji se naziva malo ledeno doba trajao je od 1550. do 1860. Tokom tog perioda lednici Agassiz i Jackson dostgli su vrhunac.

Voda je na razne načine izradila današnji igled Stjenovitih planina. Topljenje snijega i otjecanje vode sa Stjenovitih planina osigurava vodu za četvrtinu SAD-a. Rijeke koje teku sa Stjenjaka na kraju se ulijevaju u tri okeana: Atlantski, Tihi i Sjeverni ledeni okean. To su sljedeće rijeke:

 
The Cathedral grupa, Wyoming

Kontinentalna vododijelnica na Stjenovitim planinama označava liniju koje određuje hoće li rijeka teći u Atlantski ili Tihi okean. Triple Divide Peak (eng. Vrh trostruke vododijelnice) dobio je ime po činjenici da svu vodu koja padne na planinu dijeli na tri pravca, za Atlantski, Tihi i Arktički okean.

Historija ljudi na planini uredi

Nakon posljednjeg, velikog, ledenog doba, Stjenovite planine su nastanili Paleoindijanci, a potom i druga indijanska plemena (Apači, Arapaho, Čejeni, Šošoni i drugi). Paleoindijanci su lovili, sada izumrle vrste, mamute i prahistorijske bizone (životinje 20% veće od današnjih bizona) na padinama i u dolinama planina. U Koloradu, duž Continental Divide grebena, postoje kameni zidovi koje su Indijanci sagradili prije 5.400–5.800 godina. Također, postoje značajni dokazi, koji upućuju na zaključak da su Indijanci imali znatan utjecaj na sisare, loveći ih, i na vegetaciju, kroz namjerno izazivanje požara.

Španski istraživač Francisco Vásquez de Coronado, sa grupom vojnika, misionara i robova je s juga došao na teritorij Stjenovitih planina 1540. Masovnija upotreba konja, metalnog alata, vatrenog oružja, nove bolesti i nove kulture, utjecala je na promjenu indijanske kulture. Indijanska populacija je istjerana iz svojih historijskih staništa bolestima, ratovima, istrebljivanjem bizona i stalnim napadima na njihovu kulturu. Alexander MacKenzie postao je prvi Evropljanin koji je prešao Stjenovite planine 1793.

Ekspedicija Luisa i Klarka (1804–1806) prva je priznata naučna ekspedicija na Stjenovite planine. Sakupljeni su uzorci iz područja botanike, zoologije i geologije. Vjeruje se da je upravo ova ekspedicije otvorila put masovnijem prelasku Stjenovitih planina.

Planinari su preplavili Stjenovite planine od 1720. do 1800, tražeći minerale i krzna, a počele su nicati i otkupne stanice, koje su ujedno služile kao baza za većinu aktivnosti Evropljana u Kanadskim Stjenjacima.

Mormoni su se počeli naseljavati u blizini Velikog slanog jezera 1947. 1859. godine, u blizini Cripple Creeka je otkriveno zlato, što je zauvjek izmijenilo regionalnu ekonomiju Stjenovitih planina. Transkontinentalna pruga je završena 1869, a Nacionalni park Yellowstone je osnovan 1872. Zlato i pruga su drastčno ubrzali naseljavanje Stjenjaka, usljed čega je predsjednik Harrison uspostavio nekolicinu šumskih zaštićenih područja 1891-82, a 1905. godine predsjednik Theodore Roosevelt proširio teritoriju zaštićenih šuma, na sada Nacionalni park Stjenovitih planina teritoriju.

Ekonomski razvoj je počeo fokusiran na rudarstvo, šumarstvo, poljoprivredu i rekreaciju, kao i prateće grane koje ih podržavaju.

Industrija i razvoj uredi

Ekonomski resursi Stjenovitih planina su raznovrsni i bogati. Minerali pronađeni na Stjenovitim planinama uključuju značajne zalihe bakra, cinka, molibdena, olova, srebra , volframa i zlata. Vajominški bazen i nekoliko manjih područja sadrže značajne količine nafte, prirodnog plina i uglja. Za primjer može poslužiti rudnik Climax, u Koloradu, koji je najveći proizvođač molibdena na svijetu. Rudnik zapošljava preko 3 000 radnika. Kanadski najveći rudnici uglja se nalaze u području Stjenjaka.

Brojni rudnici su u prošlosti remetili ekologiju Stjenovitih planina, ali danas se sve više vodi računa o čistoj okolini.

Zemljoradnja i šumarstvo su vodeće grane industrije. Zemljoradnja uključuje i uzgoj stoke, ljeti u planinskim predjelima, a zimi u dolinama.

Slaba naseljenost Stjenovitih planina se očituje kroz četiri stanovnika na kvadratni kilometar i mali broj gradova sa preko 50 000 stanovnika. Ipak poslije 1950. godine nastao je period, od 40 godina, ubrzanog naseljavanja tokom kojeg je procenat stanovništva porastao, od 35% u Montani do 150% u Juti i Koloradu.

Turizam uredi

 
 

Lijepa priroda i mogućnosti rekreacije na Stjenovitim planinama, svake godine privuku milione turista. Glavni jezik na Stjenovitim planinama je Engleski, mada postoje manja područja u kojima se priča Španski ili jezici Indijanaca.

Glavne turističke destinacije u ljetnom periodu u SAD-u jesu:

U Kanadi planinski masiv ima sljedeće nacionalne parkove:

Zimi je skijanje glavna atrakcija. Glavni skijaški centri jesu:

Klima uredi

 
Stjenjak u Coloradu ljeti
 
Stjenjak u Coloradu zimi

Klima Stjenovitih planina je planinska. Prosječna godišnja temperatura u dolinama Kolorado Stjenjaka iznosi 6 °C. Juli je najtopliji mjesec sa prosječno 28 °C. U januaru, prosječna mjesečna temperatura je -14 °C, što je najhladniji mjesec u regionu. Prosječno bude 360 mm padavina.

Ljeta u ovom području Stjenjaka su topla i suha zbog zapadna fronte. Prosječne ljetne temperature su 15 °C sa 150 mm padavina prosječno. Zime su, obično, vlažne i hladne sa prosječnom temperaturom od -2 °C i padavinama snijega od 29 cm prosječno. Na proljeće prosjek temperature je 4 °C, a padavina 107 mm. I na jesen temperatura je 7 °C sa 66 mm padavina, prosječno.

Vanjski linkovi uredi

Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Stjenovite_planine&oldid=3412755"