Memorijalni kompleks Šušnjar

Memorijalni kompleks Šušnjar nalazi se u Sanskom Mostu i proglašen je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Izgrađen je kao spomenik poginulim tokom NDH u Sanskom Mostu i poginulim tokom Đurđevdanskog ustanka. Na Šušnjaru je ubijeno 5.500 osoba.

Memorijalni kompleks nalazi se na udaljenosti 1 km od Sanskog Mosta, na južnim padinama uzvišenja koje se zove Šušnjar, a u blizini starog pravoslavnog, katoličkog i jevrejskog groblja.

Pozadina

Glavni članak: Đurđevdanski ustanak

Spomenik podignut je na mjestu gdje su 1941. sahranjene prve žrtve fašističkog terora u Sanskom Mostu.

Pošto su ustaše 6. maja zabranile proslavu vjerskog praznika (Đurđevdan), došlo je do pobune srpskog stanovništva u selu Kijevu i ostalim naseljima oko Sanskog Mosta. Da bi ugušili pobunu, Nijemci su iz Prijedora prema ovoj teritoriji uputili jedinicu, koja je otvorila vatru iz dva topa u selu Čaplje. Zarobljeno je 27 pripadnika srpske nacionalnosti, koji su dovedeni u Sanski Most i strijeljani kod Mašinskog mosta. Tijela su povješana u gradskom parku i nakon tri dana su odvezena preko puta postojećeg pravoslavnog groblja na Šušnjaru, gdje su i sahranjena. Borba pobunjenih sanskih seljaka vođena od 6. do 8. maja 1941. protiv ustaša i njemačkih jedinica, bila je prva borba u okupiranoj Jugoslaviji. Nakon nekoliko mjeseci su tokom proslave Ilindana vlasti NDH uhapsili nekoliko hiljada etničkih Srba i Jevreja u Sanskom Mostu. Ove hiljade zarobljenika su potom odvedene na razna streljališta širom grada, a posebno kod Šušnjara, gdje su brutalno pogubljeni i bačeni u jame. Tačan broj pogubljenih se procjenjuje na 5.500 osoba.

U Sanskom Mostu su još prije ovog događaja svi Jevreji deportirani u koncentracijski logor Jasenovac gdje su i pobijeni.

Izgradnja kompleksa

Preliminarni planovi izgradnje memorijalnog kompleksa na streljalištu kod Sanskog Mosta za obilježavanje ovog masakra organizovani su krajem 1968. Tada je sazvana zvanična selekciona komisija koja je organizovala izgradnju ovog spomen-obilježja. Ovaj odbor činili su općinski funkcioneri kao i generali i funkcioneri SR Bosne koji su bili iz regije Sanskog Mosta. Ovaj odbor je prikupio sredstva za projekat uglavnom putem javnih dobrovoljnih donacija onih iz zajednice. Odbor je razmatrao tri konkretna istaknuta dizajnera za izradu spomenika, svi koji su imali različite ideje o tome kako bi spomenik trebao izgledati. Beogradski arhitekta Bogdan Bogdanović želio je da izgradi objekat sa temom "Vavilonska kula", ali je komisija za odabir projekta našla ovaj koncept neprihvatljivim. Poznati zagrebački kipar Vanja Radauš predložio je spomen-obilježje u obliku kosti, ali je i to odbijeno, jer se smatralo da bi moglo izazvati osjećaj ljutnje i mržnje prema Hrvatima općenito, pogotovo jer je spomen-obilježje zamišljeno kao mjesto ozdravljenja i pomirenja, a ne horora.

Projekat je na kraju dobio sarajevski arhitekta Petar Krstić, čija se glavna kompozicija, završena 1970, sastojala od aluminijumskog obeliska u obliku plamena, postavljenog u otvorenom popločanom dvorištu. Staze do kompleksa bile su obložene kamenim pločicama u znak sjećanja na žrtve ubijene i pogubljene u ustanku. Pored toga, oko spomenika su raspoređene dugačke betonske cijevi koje se ukrštaju, koje su služile kao sjedište za posjetitelje i kao učionica na otvorenom za učenike. Zvanična komemoracija na spomen obilježju održana je 2. augusta 1971, na 30. godišnjicu masakra na Ilindan 1941. Nakon zvaničnog otvaranja spomenika 1971, na ovom mjestu je svake godine 2. augusta, tokom komemorativnih svečanosti pored spomenika organizovan niz godišnjih čitanja poezije pod nazivom „Šušnjarski književni festival“.

Sadašnje stanje kompleksa

Nakon raspada Jugoslavije spomen-kompleks je sve više propadao i bio zapušten. Međutim, tokom rata u BiH 1992. grupa Srba podigla je veliki betonski križ u memorijalnom kompleksu. Za dio pripadnika muslimanske zajednice u Sanskom Mostu ova dogradnja spomenika i dalje je sporna, posebno jer je prethodno s tog mjesta uklonjena spomen-ploča s imenima muslimanskih partizana. Ukupno je uklonjeno oko 20-30 kamenih ploča u znak sjećanja na partizanske vojnike ubijene i pogubljene u pobuni, a ostale su samo ploče s oznakama židovskih i srpskih civila. Međutim, mnoge ploče u čast žrtvama srpske nacionalnosti također su oskrnavljene na tom mjestu. Osim toga, ukradena je i velika spomen ploča na ulazu. Iako je spomenik bosanskohercegivačka vlada zasštitila kao nacionalni spomenik, još uvijek je u lošem stanju i bila bi potrebna značajna konzervacija i rehabilitacija kako bi se vratio u stanje u kojem je bio. Šušnjarski književni fetival se više ne održava u Memorijalnom kompleksu Šušnjar, već u obližnjem mjestu Oštra Luka u Republici Srpskoj.

Opis

Memorijalni kompleks Šušnjar sastoji se od ulaznog dijela, spomen-parka sa humkama i stazama i uzdignutog centralnog prostora sa obeliskom. Cijeli prostor je ograđen i na rubnim krajevima kompleksa je posađeno drveće.

Kod ulaza je i betonski kubus dimenzija 1,50 x 1,50 m, obložen pločama od crnog granita debljine 4 cm, na kome su se sa gornje strane nalazili podaci o spomen-obilježlju kao i podaci o antifašističkoj borbi stanovništva općine Sanski Most.

Spomen-park se sastoji od humki – grobnica u vidu zatravnjenih brežuljaka visine oko 1,5 m i staza sa obostrano poredanim betonskim pločama na kojima su postavljene aluminijske pločice sa imenima žrtava i poginulih boraca NOR-a.

Centralni elemenat spomen-kompleksa predstavlja obelisk čija je nosiva kontrukcija izrađena od čeličnih nosača, dok je obloga urađena od tankih aluminijskih ploča. Visina obeliska je 15 m, nepravilnih oblika, i simbolizira život kao i stradanje naroda ovih prostora.