Latenska kultura
Latenska kultura bila je željeznodobna kultura na evcropskom kontinentu.
Nastala je i razvijala se za vrijeme kasnog željeznog doba od 450. god. pne do rimskog perioda u I vijeku pne, nastavljajući bez prekida Halštatsku kulturu iz ranog željeznog doba. Istovremeno je bila pod uticajem Mediterana (Grka), Etruraca i kulture Golasecca iz sjeverne Italije.[1]
Nazvana je po eponimskom nalazištu La Tene, na obali jezera Neuchâtel u Švicarskoj, nakon smanjenja nivoa vode 1857. god. Pronađeno je 2500 metalnih predmeta, 166 neoštećenih mačeva, 22 metalne središnje ploče štita, 385 broševa, razni alati i dijelovi kola. Pronađeni su i brojne životinjske i ljudske kosti. Poseban nalaz predstavljaju ostaci dva mosta i četiri kuće. Nalazište je korišteno od III vijeka do 60-te godine I vijeka pne. Moguće da je bilo i kultno mjesto. Termin je ušao u široku upotrebu i za kasnije periode kulture i umjetnost starih Kelta, ali danas predstavlja brojne problem historičarima i arheolozima. Teorija o Keltima kao jedinim nosiocima latenske kulture dovodi se u pitanje, i pojam latenska kultura se mijenja u pojam latenski svijet[2][3]
Rasprostranjenost i periodizacija
urediPorijeklo kulture nalazilo se većim dijelom na sjeverozapadnim područjima Halštatske kulture, sjeverno od Alpa, dolinom Rajne do rijeka Marna - Mozel sa vezom prema rijeci Po u Italiji, i na teritorijama današnje Bavarske, Austrije i Švicarske, sa vezom prema sjevernom Jadranu i Veneciji. Među najstarijim nalazištima je Glauberg u Hesenu, sjeveroistočno od Frankfurta.
Iz svoje postojbine u IV vijeku počinje Keltsko širenje na teritorije današnje Francuske, Njemačke i Španije. Nalazi Latenske kulture iz tog vremena nalaze se u Velikoj Britaniji i nešto kasnije u Irskoj.
Oko 400. god. pne počinju migracije i širenje keltske populacije prema jugu gdje dolaze u sukobe sa Etrurcima i Rimljanima.[4] Bili su zaustavljeni i nisu nastavili južnije od Rima. Njihov drugi pravac je preko Panonije[3][5] i Balkana stigao do grčkog juga i svetilišta Delfi, ali su tu poraženi. Jedan dio je stigao u Anadoliju, gdje su se naselili na teritoriju, nazvanu Galatija. Drugi dio je na ušću Save i Morave osnovao državu "Skordiska".[6]
Poslije 275. god. pne počinje Rimska ekspanzija na prostor Latenske kulture, i to najprije na Cisalpinsku Galiju na sjeveru Italije. Konačno rimsko potčinjavanje Kelta počinje 121. god. pne, i završiti će se Galskim ratovima 50. god. pne. Kultura je za kratko vrijeme romanizirana, i poznata pod nazivom Galsko-rimska kultura.
Danas naučnici najviše koriste proširenu Reineckeovu periodizaciju u kojoj se svaki period, osim perioda A, dijeli na stariji i mlađi (B1, B2, C1, C2 itd.), a svaki od njih se opet može podijeliti na a i b (npr. LT B2a, LT B2b). Istovremeno se prema lokalnim nalazima pomjeraju i vremena trajanja.[3]
| Tischler (1885) | Reinecke (1902) | Period |
|---|---|---|
| Laten I | Laten A | 450–380 pne |
| Laten I | Laten B | 380–250 pne |
| Laten II | Laten C | 250–150 pne |
| Laten III | Latene D | 150–1 pne |
Materijalna kultura
urediLatenski proizvodi od bronze, željeza i zlata, izrađivani su na bazi tehnologije iz Halštata, stiliski karakteristični sa utisnutim spiralama, na posudama, šljemovima i štitovima, konjskoj opremi i posebno na nakitu, oblika ogrlica, narukvica i kopči, prozvanih fibule. Elegantne i stilizovane linije su često u obliku životinja i biljaka. Rani stil kulture koristi statičnu geometrijsku dekoraciju dok se kasnije pojavljuju dinamične forme, kao što je trodjelna spirala
Naselja su bila otvorenog tipa na uzdignutim brežuljcima, a kasnije i šira, zatvorena ili fortificirana (oppidum). Za fazu dolaska Kelta na podruĉje Panonije i Balkana vežu se naselja otvorenog tipa u kojim se najviše stanovalo u poluzemunicama s jednom ili dvije prostorije. One su imale dvoslivne krovove pokrivene slamom ili krovove koje je držao nosaĉ po sredini poluzemunice i uokolo nje. U nekim sluĉajevima krov je položen na kameni zid napravljen uokolo ukopane poluzemunice. U mlađem latenu koriste se nadzemne pravougaone kuće od pletera. One imaju dvoslivne krovove i podove od nabijene gline, sa ognjištem.
Zatvorena naselja bila su administrativni i vojni centri izgrađeni na uzvišenjima pored otvorenih naselja, sa više puta nasutim zemljanim bedemima i opkopom uokolo naselja. U sredini su bili objekti kojima je pripisana vojna i administrativna funkcija, oko njih se nalazila stambena zona, a na rubu naselja su bile radionice. Podizana su od kraja 2. stoljeća pne, najvjerojatnije kao posljedica sukoba sa Rimljanima.
Literatura
uredi- M. Guštin, D. Božič, L. Bakarić: Kelti i njihovi suvremenici na tlu Jugoslavije. Narodni muzej Ljubljana i Arheološki muzej Zagreb, 1984.
Reference
uredi- ^ Sarunas Milisauskas, European Prehistory: a survey, p. 354
- ^ Vincent i Ruth Megaw - Celtic Art, 2001
- ^ a b c Filip Lukačević (mentor Martina Čelhar) - Skordisci na prostoru istoĉne Slavonije i Srijema - Sveuĉilište u Zadru, 2016
- ^ Lora Trnka - Podrijetlo Kelta[mrtav link]
- ^ Marin Zaninović - JADRANSKI KELTI - Arheološki zavod Filozofskog fakulteta Zagreb, 2001
- ^ "Fanula Papazoglu, -Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba. Tribali, Autarijati, Dardanci, Skordisci i Mezi" (PDF). ANUBiH - Knjiga XXX , Sarajevo, 1969. Arhivirano s originala (PDF), 23. 9. 2018. Pristupljeno 9. 2. 2016.
