Wikipedia

Katalonski jezik

(Preusmjereno sa Katalonski)

Katalonski jezik (català [kətəˈla]) pripada porodici romanskih jezika. Najbliži srodnik katalonskog jezika je oksitanski jezik koji se govori u južnoj Francuskoj. S druge strane, katalonski jezik je također srodan sa španskim, francuskim i italijanskim jezikom, tako da se često može čuti da katalonski predstavlja tzv. jezični most (llengua-pont) između galoromanskih i iberoromanskih jezika. Nastanak katalonskog jezika se može dovesti u vezu sa činjenicom da je uticajna domena iberskog vizigotskog carstva sezala sve do Septimanije (veliki dio današnje Provanse). S druge strane je i franački uticaj pod Karlom Velikim svojedobno sezao preko Pirineja sve do katalonskih kneževina.

Katalonski je službeni jezik u Andori, te pored španskog, regionalni službeni jezik u Kataloniji, na Balearskim Ostrvima i u Valenciji.

Rasprostranjenost uredi

 
Jezičko područje katalonskog jezika
 
Dijalekti katalonskog jezika

Katalonski jezik je nastao u periodu između 8. i 10. vijeka u katalonskim kneževinama u graničnom području između arapske Španije i kršćanskog ostatka Evrope s obje strane Pirineja. U 12. i 13. vijeku je kroz osvajanja katalonsko-aragonskih kraljeva prema jugu i istoku došlo do širenja katalonskog jezika. Konačne granice katalonskog jezika su nastale za vrijeme vladavine aragonskog kralja Jakova I. (Jaume I.).

Otprilike 10,4 miliona ljudi razumije katalonski, najvećim dijelom u Španiji (u Kataloniji, u Valenciji - gdje katalonski zovu i 'valencijanskim' (valencià) -, na Balearima - gdje se govore tzv. 'balearski' dijalekti maljorkinski (mallorquí), menorkinski (menorquí) i ibicanski (eivissenc) i na istoku Aragona), te u južnoj Francuskoj (departman Pyrénées Orientales koji se ponekad naziva Sjeverna Katalonija), u Italiji (u gradu Alghero na Sardiniji) i u Andori. Jezično područje katalonskog jezika se obično naziva katalonske zemlje (Països Catalans). Od ovog broja, oko 7,7 miliona ljudi aktivno govori katalonski, a 4,4 miliona ljudi smatra katalonski svojim primarnim jezikom.

Katalonski jezični prostor se dijeli na istočnokatalonske (istočni dio Katalonije, katalonsko govorno područje u Francuskoj, Baleari i Alghero na Sardiniji) i zapadnokatalonske dijalekte. Osnovni kriterij za podjelu je izgovor nenaglašenih samoglasnika o, e i a. Dok se u zapadnokatalonskom ovi samoglasnici izgovaraju uvijek onako kako su napisani, u istočnokatalonskom izgovoru se ovi nenaglašeni samoglasnici izgovaraju 'oslabljeno' te tako o postaje u, a e i a tzv. 'Schwa-glas' ([ə]), koji zvuči otprilike kao kad se suglasnici b, c, d itd. izgovore samostalno [bə], [cə], [də].

Katalonski se piše latinicom.

Internacionalni jezični kod katalonskog je ca, odnosno cat (po ISO 639).

Izgovor i pravopis uredi

  • Nenaglašeno e ili a se u istočnokatalonskom izgovara kao neutralni samoglasnik ([ə]). U zapadnokatalonskom izgovor prati pravopis.
  • Nenaglašeno o se izgovara kao u. I ovo pravilo važi samo za istočnokatalonski.
  • Za razliku od španskog, u katalonskom postoji zvučno s [z]: casa (izgovoreno [kaza] - kuća).
  • Glas n koji se u ostalim romanskim jezicima da primijetiti na kraju imenica i pridjeva se u jednini izgubio: capità (kapetan, up. špan. capitán ili ital. capitano). U množini se n ipak zadržalo: capitans (kapetani).
  • c ispred e ili i se izgovara kao bezvučno s [s].
  • r na kraju riječi se u nekim područjima ne izgovara.
  • Glas [š] ([ʃ]) se piše na različite načine:
    • kao ix : caixa (kasa). (U zapadnokatalonskom se izgovara [iš] ([jʃ]), kao što je napisano), ili
    • kao x : xarxa (mreža). (U zapadnokatalonskom se x na početku riječi (s nekim izuzecima) i između suglasnika i samoglasnika ovaj glas čita kao [č] ([tʃ])).
  • Takođe, [dž] ([ʤ]) se piše:
    • kao tg : metge (ljekar), ili
    • kao tj : viatjar (putovati)
  • Glas [č] ([tʃ]) se može pisati:
    • kao tx : despatx (kancelarija), ili
    • kao ig : puig (brdo)
  • Glas ll se u suštini izgovara kao [lj] ([λ]), za razliku od kombinacije l·l (s tačkicom u sredini) koja se izgovara kao duplo l ([ll]) ili [l]).
  • Glas ny se uglavnom izgovara kao [nj] ([ɲ]); odgovarajući glas se u španskom jeziku piše kao ñ. (Npr. España (špan.) – Espanya (kat.) (Španija))

Razlike u odnosu na ostale romanske jezike uredi

Katalonski rječnik sadrži manje riječi arapskog porijekla kao španski. Ukoliko je i dolazilo do preuzimanja riječi iz španskoarapskog (hispanoárabe), riječi su preuzimane bez arapskog člana /'al-/. Katalonski je u ovom pogledu sličan italijanskom koji je preuzeo arabizme preko sicilijanskog:

portugalski španski katalonski italijanski francuski bosanski
tapete alfombra catifa tappeto tapis tepih
almofada almohada coixí cuscino coussin jastuk
pedreiro albañil paleta muratore maçon zidar

U katalonskom se zbog drugačijeg razvoja samoglasnika i suglasnika jasnije raspoznaju latinske osnove riječi nego u španskom. Između ostalog se razlika jasno vidi kod diftongiranih samoglasnika, gdje španski zauzima posebnu ulogu:

UE (špan.) vs. O (kat.):

španski italijanski katalonski portugalski francuski bosanski
bueno buono bo bom bon dobro
cuerda corda corda corda corde nit, žica
cuerno corno corn corno corne rog
buey bue bou boi bœuf vol

I kod latinskih riječi s početnim /f-/ da se primijetiti razlika, jer je na iberskom poluostrvu došlo do promjene lat. /f-/ >> /h-/ >> /nula-fonem/:

H (špan.) vs. F (kat.):

portugalski španski katalonski francuski italijanski bosanski
farinha harina farina farine farina brašno
filho hijo fill fils figlio sin
funcho hinojo fonoll/fenoll fenouil finocchio komorač (slatki kopar)
ferro hierro ferro fer ferro željezo
fel hiel fel fiel fiele žuč

U galoromanskom su neki trugi etimi bili polazna osnova za razvoj riječi nego u iberoromanskom. I po ovome se da primijetiti uloga jezičnog mosta koju igra katalonski:

portugalski španski katalonski francuski italijanski bosanski
manhã mañana demà demain domani sutra
borboleta/mariposa mariposa papallona papillon farfalla leptir
queijo queso formatge fromage formaggio sir

Neke druge riječi opet ne pokazuju nikakvu sličnost sa španskim ili francuskim:

portugalski španski katalonski francuski italijanski bosanski
amarelo amarillo groc jaune giallo žuto
cachorro/cão perro gos chien cane pas

U katalonskom se daju naći i neke riječi germanskog porijekla koje su u taj jezik stigle za vrijeme Velike selidbe naroda. Ipak, radi se o veoma malom dijelu katalonskog vokabulara.

portugalski španski katalonski italijanski francuski bosanski
azul azul blau azzurro/blu bleu plavo

Pravopisne osobitosti uredi

  • Katalonski koristi (kao i španski) znak trema da označi izgovor glasa /u/ ukoliko se ovaj nalazi između g i e ili i.
npr.: llengües (bos.: jezici, izgovor [ʎengvɘs])
  • Osim toga se u katalonskom između dva slova l koristi takozvani punt volat (doslovno 'leteća tačka') ukoliko se dva slova trebaju izgovarati kao [l].
npr.: col·lecció (bos.: zbirka), izgovor [kulleksjo])
za razliku od npr. castellà (bos.: kasteljanski), izgovor [kasteλa])

Upotreba ovog znaka je po svom značenju jedinstvena na svijetu. Slično se koriste jedino crtica (-) za odvajanje slova s i ch u engadinskom jeziku, tzv. punt interior (bos.: unutrašnja tačka) u gaskonjskom jeziku, ili tzv. punt volat u franko-provansalskom jeziku.

Vanjski linkovi uredi

Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Katalonski_jezik&oldid=3591997"