Ilirska religija
Ilirska religija podrazumeva religijska shvatanja, kultove i rituale indoevropskih naroda, među kojima su i Iliri. Novi način privređivanja, uz upotrebu metala, i sve češće ratovanje donijeli su sa sobom i promjenu u religioznoj svijesti i na ilirskom prostoru što se manifestira i u novom odnosu prema pokojnicima. Nekadašnji kult plodnosti nije više dominirajući aspekt religiozne svijesti.[1] Arheološka građa sa ilirskih teritorija veoma je bogata, posebno ona koja je otkrivena na nekropolama. Raznolikost ove grade pokazuje, da Iliri nikada nisu ostvarili jedinstvenu kulturu niti konzistentnu religiju. Jasno se uočavaju izvjesne razlike u duhovnoj i materijalnoj kulturi između ilirskih plemena.
Kult predaka (mrtvih)
urediIndoeuropske zajednice, kojima je pripitomljavanje konja i upotreba metala kao oružja, potpuno izmijenilo stil života, imale su novi odnos prema smrti, koja je postala redovna pojava, pa je kult predaka stekao prevagu u odnosu na ostale kultove. Time se povećavala duhovna snaga, agresivnost i smanjivao strah od smrti kod ratničkih zajednica.[2] Na nekropolama iz VI—IV v. pne. su tumuli velike i složene grobne konstrukcije, sa bogatim prilozima u oružju i vrijednom nakitu, što ukazuje da je kult mrtvih u to vrijeme prerastao u kult herosa (χερωσα), a istaknuti preci su pretvarani u mitske heroje, polubožanstva.
Posebnu grupu čine takozvane kamene japodske urne iz V—VI v. pre n. e., sa predstavama koje su svakako povezane sa kultom mrtvih. Na njima je najčešće prikazana scena libacije, i to redovno dvije žene ili dva muškarca koji zalivaju tečne žrtve u jednu veliku posudu. Predstavljene su i povorke konjanika i žena, vjerovatno pri ceremoniji sahrane, kao i heroiziran pokojnik na prijestolu. Figure bika, divljeg vepra, ribe i ptice pokazuju da su te životinje imale određenu ulogu u verovanjima o svetu mrtvih i podzemnim silama.
Iz nešto kasnijeg vremena (III—II v. pre n. e) potiču metalne pojasne pločice koje su otkrivene u grobovima sa šire ilirske teritorije, od Like do Albanije (Prozor, Ošanići, Gostilj, Donje Selce), a na kojima su predstavljeni različiti religiozni simboli i koplje sa Meduzinom glavom pobodeno u zemlju, grifoni, delfini, ptice ili heroizirani pokojnik na konju, koji sa zmijom iza sebe uništava neprijatelja.
Sahranjivanje
urediSahranjivanje ispod grobnih humki - tumula, od početka bronzanog doba, oko 1800-1700. god. pne, je osnovna karekteristika na ilirskom prostoru. Tumulus (množina tumuli) su izrađevine od zemlje, kombinacije zemlje i kamena, a najčešće od samog kamena, podizane iznad jednog ili više grobnih mjesta. Prvenstveno su bili okruglog oblika, prosječno prečnika od 8 do 10 m, visine od 1 – 7 m, ali ima i većih.
Sam način polaganja pokojnika u grob nije unificiran, jer su oni mogli biti postavljeni i na pravougaonom postolju od sitnog kamenja ili nasute zemlje, u kamenim ili drvenim sanducima, ili su (u većini slučajeva) mogli biti položeni na nivo zemlje. Nije postojalo neko pravilo ni u polaganju pokojnika u određeni položaj. Na jugu se pokojnici gotovo isključivo sahranjivani u opruženom položaju, a u ostalim oblastima u zgrčenomenom stavu. Vlada velika raznolikost i u orijentaciji grobova prema stranama svijeta.[3]
Tokom bronzanog i starije faze željeznog doba izrazito je dominantna inhumacija. Tek u fazi IVc-2 Glasinačke kulture (550. god. do 450. god. p. n. e.), spaljivanje pokojnika je steklo prevagu u odnosu na skeletno sahranjivanje. Čest je slučaj da se u istom tumulusu nailazi i na skeletne grobove i na urne sa spaljenim ostacima pokojnika.[2] Odnos između sahranjivanja inhumacijom i incineracijom teško je objasniti. Možda su ta dva načina samo proizvodi različitih shvatanja o odnosu života i smrti, zagrobnom životu i duhu predaka,
Na nekropolama u Istri (Nezakcijum, Pula) nađene su kamene ploče sa udubljenjima na kojima su prinošene žrtve. Za grobove u Nezakcijumu verovatno se vezuju i kamene skulpture (naga ženska figura sa detetom, itifalični konjanici) s kraja VI v. pre n. e. koje su nadahnute idejom o stalnoj obnovi života. Na liburnskim nekropolama uočeni su nad grobovima ostaci daće.[4]
Kult Sunca
urediArheološki nalazi sa sjevernih teritorija naseljenih Ilirima upućuju na astralne kultove, prvenstveno na kult Sunca. U fazu IV-b Glasinačke kulture, odnosno VII. st. p. n. e. datiraju se i kultna kolica sa Glasinca. Predstava vodenih barskih ptica na kutnim kolicima, povezuje se sa kultom Sunca, tj. sa vjerovanjima vezanim za godišnje cikluse jačanja i slabljenjima.
Funkcija ptica je da vuku kola, koja su modifikacija sunčeve barke, ne na zemlji, nego na nebeskom svodu. Tokom praktičnog izvođenja rituala kultna kolica služila su i kao posuda (odnosno jedna od ptica ustvari je predstavljala posudu) za materiju korištenu u ritualu, a onda bi bile ostavljane sa tom materijom sa pokojnikom kao njegov grobni prilog.[5] Slična kolica nađena su u Austriji i Danskoj.
Barske ptice se u grčkoj mitologiji upravo najčešće nalaze u mitovima vezanim za Apolona, a veze između Apolona i solarnih božanstava kod zapadnobalkanskih naroda su vrlo prisutne i raznovrsne.
Pored barskih ptica-selica i predstave svastike simboliziraju Sunce koje se nalazi u pokretu (narukvica od metalnog lima iz Miošića i Potpećine). Na pojasevima mramoračkog tipa postoje stilizirani prikazi koji se sastoje od četiri svastike međusobno veoma spretno uvezane u jednu svastiku, čime se prikazuju sunce i njegove zrake u punoj svojoj snazi. Na knemidama se nailazi i na obilje drugih solarnih simbola, obilježenih kružnicama koje se i same sastoje od niza paralelnih kružnica u okviru i preko kojih se nalaze krstovi različitih oblika sa ispupčenjima u sredini.[1]
Motiv svastike pronađen je i na ognjištu u Donjoj dolini, a u Lukavcu kod Tuzle nađeni su dijelovi jedne bronzane posude koja je bila ukrašena stiliziranim predstavama sunčevih kola. Pojava klasičnog oblika svastike na objektima koji potiču iz BiH i Srbije rezultat je prodora grčkih kulturnih i uopše duhovnih elemenata u unutrašnjost ilirskih zemalja.
Kao religiozni simbol, zmija je igrala veliku ulogu, prvenstveno kod južnih Ilira: kao plemenski totem, zaštitnik kućnog ognjišta, personifikacija duše predaka, kao simbol plodnosti. Lik te životinje se često pojavljvao na grčkom i ilirskom novcu, kao dokaz dominantne uloge u simbolizmu južnih Ilira.[6]
Postoje dokazi o kontaktima sa grčkim svetilištima i proročištima u kojima su se prinosili darovi, u Delfima, Dodoni, Olimpiji, Herinom hramu na Korintskoj prevlaci i u svetilištu Artemide Ortije u Sparti. U kasnijim periodima razvio se religijski sistem sličan onim sistemima koji su postojali kod većine mediteranskih naroda, pa je i kod Autarijata došlo do interpretacije njihovih božanstava po modelu Intrepetatio Greaca
Svetilišta
urediKultna mjesta i svetilišta javljaju se u nekoliko oblika. Najčešće su to tumuli koji umjesto grobova sadrže slojeve paljevine, sa velikom količinom keramičkih fragmenata. Iliri su bili naturalisti. Vrhovi brda i planina i izvori, bila su mjesta gdje su se Iliri poklanjali i pravila svetišta za bogove, a naročito mnogobrojne manje pećine, pripećci i stijene: Stijena pod Pismom, Kozlogradske stijene i Ledenjača. Veliki broj crteža koji se nalaze na stijenama ili u blizini pećina sugerira da su to bila kultna mjesta.[2] Ulomci keramike i životinjski zubi, ostaci su mističkih radnji.
Iliri nisu gradili hramove i konstantovan je veoma mali broj posebno građenih kultnih objekata.[7] Kao svetilište protumačena je jedna zgrada građena u tehnici suhozida, u Gorici kod Gruda, na teritoriji Dalmata, sa jednom većom i jednom manjom prostorijom, te kulturni spomenici u Vrpolju kod Tomislavgradu i Radišićima i Studencima kod Ljubuškom.[8]. U zadnjem dijelu veće prostorije otkrivena je riznica sa različitim predmetima (nakit, oružje) koji su tu, vjerovatno kao zavjetni darovi, deponovani od početka VII vijeka pre n. e. pa do vremena rimskih osvajanja. Na Podu kod Bugojna otkriven je kultni objekat od platforme 2x5 m. i prostorije 4x5 m.sa podom 0,80 m. nižim od platforme Prostorija je rešetkaste konstrukcije od drvenih stubova i letvi popunjenih glinom i oblipljenih glinom na kojoj su jednostavne kompozicije geometrijskih motiva. Vertikalni stubovi su se završavali stilizovanim ljudskim glavama posvećenim božanstvima koja stiču ljudski lik. Jedan stubac imao je stilizovani sunčev disk posvećen sunčevom božanstvu.[1]
Božanstva
urediIliri nisu imali jedno zajedničko božanstvo, već je svako veće pleme poštovalo svoje tradicionalne bogove. Na užem ilirskom području kao veliki bog poštovan je Medaur kao bog ljekar, zaštitnik Risna. Na natpisu iz okoline Užica pominje se Jupiter Partinski, verovatno vrhovni bog plemena Partina.
Na području Japoda najveće poštovanje je uživao Bind Neptun, čije je svetilište, sa mnogim zavjetnim spomenicima, nađeno na izvoru rečice Privilice kod Bihaća. Bind je bio bog voda i izvora, a predstavljan je nag, sa veslom ili trozupcem u desnoj ruci. Njemu je bio blizak i Vidas, koji je poštovan zajedno sa boginjom Tanom. Žrtvenici posvećeni tom božanskom paru otkriveni su u Topuskom, pokraj jednog toplog izvora, i to zajedno sa oltarima posvećenim Silvanu.
Na teritoriji Liburna poznata su uglavnom ženska božanstva, i to Venera Anzotika, Ika i Jutosika, dok su u Istri poštovani Eja, Melesokus, Borija, Irija i druga božanstva, o čijim funkcijama nije ništa pouzdano poznato. U rimskom Iliriku svake devete godine bacana su u more po četiri konja kao žrtva lokalnom božanstvu, identifikovanom sa Neptunom, koji je nazivan Hipius.
Silvano i Dijana
urediNa području Dalmata veoma su česti zavjetni spomenici iz rimskog perioda, posvećeni Silvanu i Dijani, na kojima je taj božanski par redovno predstavljan u društvu nimfi.
Žrtvovanje
urediPretpostavlja se postojanje ljudskih žrtava, jer Arijan saopštava da je ilirski kralj Klit prije bitke kod grada Peliona sa Aleksandrom Makedonskim žrtvovao tri dječaka, tri djevojke i tri crna ovna.
Iz pisane građe raspolaže se sa jednim podatkom (Nikola iz Damaska) koji se dovodi sa autarijatskim religioznim životom. Kada su u vojnom pohodu Autarijati su ubijali svoje onemoćale ili teško ranjene ratnike, kako ne bi pali u ruke neprijatelju. Time su sprječavali da njihovi sunarodnici živi padnu u ruke neprijatelja i budu izloženi mučenju, što je kod primitivnih naroda uvijek povezano uz neki religijski ritual i misteriju.[2]
Ovaj podatak govori da je kod Autarijata bilo prisutno žrtvovanje ljudi. To pokazuje i kneževski tumul u Ararevoj gromili gdje je istovremeno sahranjen i sluga, te vladarski tumuli iz Atenice, Pilatovića i Pećke Banje, gdje su u sekundarne tumule sahranjivane žene, u istom vremenu kad i pokojnik u glavnom tumulu. Uz tumul II u Atenici otkriveni su tragovi ritualnog žrtvovanja jednog broja životinja (pas, dvije divlje svinje, tri tura).
Reference
uredi- ^ a b c "Glasinačka kultura". Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ a b c d "Salmedin Mesihovic - Ilirike". Arhivirano s originala, 12. 1. 2020. Pristupljeno 30. 1. 2020.
- ^ "Dragoslav Srejović - Humke stepskih odlika na teritoriji Srbije - Godišnjak ANUBiH, 1976" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 30. 11. 2020. Pristupljeno 30. 1. 2020.
- ^ Ilirska religija -Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović i Dragoslav Srejović, 1992.
- ^ "Alojz Benac –Religijske predstave prastanovnika južnoslavenskih zemalja". ANUBiH, Sarajevo. 2012. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ^ "Aleksandar Stipčević - Simboličko značenje zmije na iliro-grčkom novcu - Godišnjak ANUBiH, 1976" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 30. 11. 2020. Pristupljeno 30. 1. 2020.
- ^ "Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA". Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ^ "Petar Oruč - Tri prapovijesna svetišta (hrama) u Posušju i Ljubuškim" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 16. 9. 2021. Pristupljeno 21. 3. 2020.