Ekonomski liberalizam

Liberalizam i koncepcija liberalne ekonomske politike obuhvaća period od druge polovine 18.vijeka do 30-ih godina 20.vijeka.

U ovom periodu se između ostalog bilježi:

prva industrijska revolucija, odnosno revolucija uglja i čelika (pronalazak parne mašine);
nagla industrijalizacija, pojava tvorničkog načina proizvodnje;
promjene socijalne strukture po osnovu preseljenja stanovništva sa sela u gradove;
veliko iseljavanje stanovništva iz Evrope u Ameriku, Australiju i na Novi Zeland;
druga industrijska revolucija, odnosno “revolucija čelika i elektriciteta” (otkriće dinamo mašine i sintetske anilinske boje);
koncentracija proizvodnje i pojava dioničkih društava i velikih korporacija.

Glavni predstavnici

Adam Smit, čijim djelom “Istraživanje prirode i uzroka bogatstva naroda” (An Inquiry into the Nature and Causes of the Welth of Nations) iz 1776. godine je ekonomija praktično afirmisana kao zasebna nauka. Smit smatra da bogatstvo nacije proizilazi iz nastojanja svakog pojedinca da ostvaruje vlastite interese.

Služeći svojim vlastitim interesima, pojedinac zapravo služi i društvenom tj.javnom interesu.

Dejvid Rikardo, čije najpoznatije djelo je “Načela političke ekonomije i oporezivanja” (Principles of Political Economy and Taxation) iz 1817;

Žan Batist Sej sa djelom “Traktat političke ekonomije” iz 1803. godine.

Opće odrednice

Industrijalizacija je praćena najgrubljim oblicima eksploatacije koji su se ogledali u dužini radnog vremena i visini nadnice. Kao odgovor na ovo pojavljuje se pokret sindikalizma, što je za posljedicu imalo pojavu tzv.radničkog zakonodavstva.

Ključnu ulogu u inoviranju ustrojstva društvenih zajednica imale su ideje prosvjetiteljstva, kojima se odbacuju autoriteti u korist ideje ljudskih prava. Ideje o ljudskim pravima predstavljale su osnovu i za ekonomski i za politički liberalizam.

Zajedničke odrednice liberalne koncepcije ekonomske politike su:

Bogatstvo društvene (državne) zajednice shvata se kao masa roba i usluga kojima se zadovoljavaju potrebe u društvu;
Glavni izvor bogatstva je proces proizvodnje, a ekonomska moć iskazuje se narastanjem proizvodnih mogućnosti društva;
Motivacioni faktor narastanja bogatstva je interes pojedinca. Njegovo realiziranje u smislu pojedinačnog bogaćenja, istovremeno uvećava i bogatstvo državne zajednice;
Glavni unutrašnji faktor povećanja proizvodne moći je podjela rada, odnosno specijalizacija u ukupnoj strukturi privređivanja, kao i u okviru pojedine oblasti privrede;
Funkcionalni okvir privređivanja zasniva se na unutrašnjem prirodnom poretku. Pojedinci, učestvujući u procesu društvene reprodukcije uređuju i međusobne odnose zahvaljujući ekonomskim slobodama i tržištu kao osnovnom mehanizmu organizovanja i usmjeravanja tokova reprodukcije. Funkcionalnu odrednicu liberalizma najsažetije oslikava načelo “slobodna proizvodnja – slobodni promet”.
Uloga tržišta i ekonomskih sloboda značili su i odnose između država koji se zasnivaju na slobodnom prometu, uvećanje međunarodne razmjene, podjelu rada u međunarodnim okvirima itd.
Ekonomska ravnoteža u tokovima reprodukcije uspostavlja se sama po sebi, na osnovu Sejovog zakona (tržišta), prema kojem svaka pojedinačna ponuda automatski izaziva pojedinačnu tražnju, tako da su u globalnim okvirima agregati ponude i tražnje podudarni. Automatsko uravnoteženje ponude i tražnje jedino može poremetiti štednja, pa se poseban značaj pridavao pitanju kako da se uštede bez ikakvih zastoja transferiraju u investicije.

Uloga države

Liberalistički koncept imao je restriktivan stav prema učešću države u tokovima reprodukcije kako u odnosu na regulativne funkcije, tako i u pogledu operativnog angažmana. Kako tržišni mehanizam predstavlja dovoljan okvir za organizovanje i usmjeravanje tokova privređivanja, ekonomska uloga države svodi se na to da bude u funkciji ovog “prirodnog poretka”.

U toj funkciji su pravne pretpostavke za pune ekonomske slobode kao što su: efikasna zaštita privatne svojine, pravno regulisanje općih uvjeta za promet, sloboda ugovaranja, svojevrsna garancija države za poslovne aranžmane, prinudno izvršenje ugovornih obaveza itd.

U pogledu ekonomskih funkcija u užem smislu, uloga države odnosi se na antimonopolsko zakonodavstvo i stabilnost novca.

Što se tiče finansijskih aktivnosti države, javni izdaci, odnosno funkcije države bili su strogo ograničeni na 3 sektora:

Unutrašnja i vanjska sigurnost;
Pravni poredak;
Finansiranje javnih objekata i aktivnosti za koje privatni kapital nije bio zainteresiran (prvenstveno privredna infrastruktura).

Kako se javni izdaci shvataju kao “nužno zlo” jer su sa stanovišta akumulacije neproduktivni, osnovni pristup finansijskoj aktivnosti je kvantitativan, sa temeljnim zahtjevom da javni rashodi budu što manji, po devizi “najbolje finansije su najmanje finansije”.

U istoj ravni je i zahtjev da država svojom aktivnošću, prvenstveno prilikom oporezivanja, što manje remeti učinke djelovanja tržišnih zakonitosti i da u ovom domenu vrijedi tzv. mančestersko pravilo: “Ostavi ih onakve kakve si ih zatekao” (Leave them as you find them).

Liberalni koncept ekonomske politike zasniva se na 2 temeljna obilježja: neutralnost i cikličnost.

Neutralnost znači da finansijska i ukupna aktivnost države treba imati neutralno dejstvo u odnosu na tržište i ekonomske zakonitosti. Ekonomska aktivnost države svodi se samo na dopunu tržišta.

Cikličnost se ogleda u tome da se ostvari tzv.paralelna aktivnost između privatne inicijative i državnog unošenja u tokove reprodukcije. To znači da ukoliko dođe do smanjenja ili zastoja privatne inicijative, država treba isto tako da se ponaša u svojoj aktivnosti i obrnuto, zamah privatne aktivnosti u smislu povećanja proizvodnje i drugih vidova privređivanja je znak za veće finansijsko prisustvo države i njene ukupne ekonomske uloge. Po liberalističkoj koncepciji smatralo se da učešće države (osim u ratnom stanju), nikako ne smije preći 15% društvenog proizvoda, odnosno nacionalnog dohotka, jer bi se time doveo u pitanje tzv.prirodni poredak.

Ekonomsko-političke mjere

Koncept liberalne ekonomske politike u prvi plan stavlja instrumente i mjere fiskalne i monetarno-kreditne politike.

U domenu fiskalne politike, to je pretpostavljalo prvenstveno slijedeće:

nizak poreski pritisak, kako bi veća kupovna moć pojedinaca značila i produktivno angažovanje društvenog proizvoda;
pojednostavljena struktura oporezivanja, u kojoj se neposredni porezi (na dohodak i na imovinu) zasnivaju isključivo na proporcionalnim poreskim stopama radi osiguranja neutralnosti u odnosu na zakone tržišta;
budžetska ravnoteža, kao zlatno pravilo, obzirom da i deficit i suficit znače odstupanje od osnovnih postulata finansijske i ukupne aktivnosti države (neutralnost i cikličnost), uz jedini izuzetak u slučaju rata.

U domenu monetarne politike, karakteristične su slijedeće mjere i instrumenti:

monetarna ravnoteža, što podrazumijeva uravnoteženost između ponude i potražnje za novcem;
zlatni paritet valute, u funkciji stabilnosti novca i politike monetarne ravnoteže;
diskontna stopa (instrument kojim centralna banka kreditiranjem poslovnih banaka uvećava njihov kreditni potencijal i time utiče na količinu novca u opticaju). Za liberalni koncept karakteristično je da se diskontna stopa koristila samo u slučaju kada se štednja ne transferira u investicije u relativno kratkom periodu.

U pogledu vanjske trgovine, pored stava o liberalizaciji, potrebno je istaći da su neke zemlje ipak koristile određene instrumente ekonomskog protekcionizma kako bi zaštitile domaću privredu. Međutim, u odnosu na merkantilizam, primjena ovakvih mjera bila je znatno manjeg intenziteta.

Učinci ekonomskog liberalizma

Mnoge analize i zakonitosti liberalne doktrine predstavljaju trajne vrijednosti ekonomske nauke. Za sagledavanje doprinosa ekonomskoj teoriji, bitno je imati u vidu da je osnovni metodološki pristup liberalizma analiza odnosa u cjelini tokova reprodukcije, pri čemu se naglasak stavlja na iznalaženje i objašnjenje općih unutrašnjih zakonitosti, umjesto normativnog pristupa privređivanju kao društvenom odnosu.

To je značilo da težište aktivnosti države treba biti na potvrđivanju, a ne remećenju unutrašnjih zakonitosti i “prirodnog reda stvari”, te da su odnosi i zakonitosti privređivanja univerzalnog karaktera.

Za najveći broj savremenih istraživanja i analiza tokova privređivanja, karakteristično je da se kao pristupni model uzima tržišna privreda liberalnog tipa (bez elemenata državnog intervencionizma).

Učinci liberalnog koncepta u domenu privrednog i ekonomskog razvoja su također izuzetni. Osim što je za ovaj period karakterističan naglašen privredni razvoj, liberalizam je predstavljao okvir i za potvrdu ekonomskih sloboda u uslovima tržišne privrede, kao i za jačanje ljudskih prava i sloboda te drugih elemenata demokratskog političkog sistema.