Dinarska kuća

Dinarska kuća je u osnovi dvodijelni tip kuće namijenjen za stanovanje prevashodno stočarskom gazdinstvu koja je bila rasprostranjena na cijelu zapadnu oblast Srednjeg Balkana čiji se razvoj može pratiti od kraja 18. do sredine 20. vijeka.

Porijeklo

Maketa brvnare - slamnjače u Etnografskom muzeju.

Brvnara slamnjača, prekrivena vodonepropusnom ražanom slamom. Smatra se da ovakav ili sličan objekat služio kao glavno mesto stanovanja seljaka stočara u 18. vijeku, pa sve do sredine 19. vijeka. A, zadržao se i u 20.vijeku kao koliba-vajat i sklonište za pastire. Koreni ove brvnare sežu u Srednji vijek, iz koga se na kraju razvila dinarska dvodijelna brvnara.

Dvodijelna brvnara nastala je na prelazu iz 18. u 19. vijek u izolovanom i perifernom dijelu Osmanskog carstva te se prilično razlikuje od raskošne trodijelne šopsko-torlačke kuće koja je bila pod jačim orijentalnim kulturnim uticajem. Brvnare, talpare ili gredare gradile su se u stočarskim krajevima, u selima razbijenog planinskog tipa, gdje su domovi udaljeni jedan od drugog. Brvnara je po pravilu prizemna zgrada, nekad samo sa jednom prostorijom. Brvnare jednodelnog tipa bile su glavno mesto stanovanja seljaka stočara u 18. vijeku. Zbog čestih ratova i feudalnih odnosa seljaci čivčije-kmetovi gradili su svoje kuće skromnih razmera. Docnije, usled promena u načinu života, ekonomskog razvoja, one se zatim razvijaju u složenije oblike.

Jednodijelna brvnara u Muzeju Sirogojno, predstavlja značajnu fazu u razvoju i nastanku dvodijelne brvnare.

Osnovni oblik je brvnara - prizemljuša, prizemna jednodelna kuća. Građena je bez temelja i u osnovi je kvadratnog ili pravougaonog oblika. Zidovi su brvna-mosnice ili tesane grede, položene vodoravno jedna na drugu. Krov je visok i strm radi bržeg odvođenja oborinskih voda. Pokrivena je slamom, daskom, šindrom ili šimlom ređanom na više redova. Vrata se nalaze u jednom kraju zgrade, a ne u sredini kao kod dvodelne brvnare. Nema tavan, a pod je od nabijene zemlje. Na sredini prostorije nalazi se otvoreno ognjište. Umesto prozora, na brvnima su prorezani mali otvori. Prvi stepen u razvoju jednodijelne brvnare je podela na kujnu-kuću i sobu. Prvobitno unutrašnje pregrađivane je izvršeno radi zašite ognjišta i ležaja oko njega od vetra i promaje izradom jednostavne pletene ili daščane niže pregrade, nakon ovog usledila je i pojava zasebne ostave - kilera, malog mračnog odeljenja za smeštaj sitnih stvari i odeće. Tek kasnije nastaje prava soba izradom pregradnih zidova i postavljanjem prozora. Soba nema direktan ulaz spolja, već se ulazilo iz kujne - kuće.

Dvodijelna brvnara

Tipičan izgled sela dinarskih šumskih oblasti krajem 19. i početkom 20. vijeka (bez struje i telefona).

Kujna sa otvorenim ognjištem u kući iz Alinog Potoka.

Maketa dinarske brvnare u Etnografskom muzeju u Beogradu.

Zadružna seoska domaćinstva u Prusacu kod Donjeg Vakufa 1897. godine.

Maketa enterijera dvodijelne brvnare u Etnografskom muzeju.

Maketa vodenice i valjarice u Etnografskom muzeju.

Početkom 19. vijeka daljom evolucijom brvnara se razvija u visinu. Na padinama terena, na kosini, zidaju se uzduž kameni temelji na kojima se postavlja kuća ispod čijeg dijela se dobija još jedna prostorija sa donje strane: Klijet, podrum, izba ili magaza. Kao cijelina kuća je trodijelna, i u dva nivoa. U donjem dijelu redovno je smešten njen treći prostor: klijet („kljetara""), dok je stan, koji zauzima samo gornji nivo je dvodijelni i sastoji se od kujne "kuće", koja je pozadi i u koju se ulazi sa terena sa obe bočne strane i sobe, smeštene spreda, iznad klijeta formule K+S. U literaturi ova brvnara je poznata kao „kuća na cj(ć)elici". Dvodijelna brvnara je pravogugaone osnove. Zidovi su brvna vodoravno naslagana vezana u ćert (ugao). Krov je visok i strm, pokriven slamom, šindrom klisom, lambom, na podvlačak i lepiricu. Na krovu se isticao dimnjak sa kapićem ili samićem koji štiti vatru od kiše i snega. U početku, u prvoj polovini 19. vijeka, ove dvodijelne brvnare na ćelici gradili su seoski knezovi i kmetovi, odnosno imućnije seoske gazde, a postala je dostupnija širem sloju seoskog stanovništva sredinom 19. vijeka. U prvoj polovini 19. vijeka, najizraženiji tip ove kuće bila je brvnara osaćanka, koja je dobila naziv prema vičnim majstorima tesarima-drvodeljama, iz stare oblasti Osat, u istočnoj Bosni sa Drine, dok se u literaturi ovaj tip kuće još naziva dinarska i dimnica. Osim drvene strukture, kuće su građene potpuno od kamena, sa drvenim ili slamnatim krovom.

Napuštena vodenica potočara na Taorskim vrelima. Vodenice brvnare su također bile simbol dinarskih šumski oblasti.

Štala brvnara (Muzej u Sirogojnu). U prizemlju se smešta krupnija stoka, dok se rampom u potkrovlju penje sitnija - ovce i koze, čime se postizala visoka zaštita od vukova (Također pogledaj: Buša i Pramenka)

Čardak - konačić sa gostinskom sobom na spratu u selu Pranjani iz druge polovine 19. vijeka.

Danas, najstarija sačuvana kuća ovog tipa potiče s početka 19. vijeka, a najmlađa iz sredine 20. vijeka. Drugi svjetski rat okončao je život i primenu dvodijelnog dinarskog plana, jer posljednja dinarska brvnara, koja je bila registrovana, izgrađena je na Zlataru 1938. godine. Međutim, takve brvnare građene su ipak i neposredno nakon rata, u Milakoviću na Jadovniku nakon čega se zvanično okončala njihova epoha. Od sredine 19. vijeka, od dvodijelnog pratipa stana razvija se trodijelna šema formule K+2S, koje uporedo, služe kao polazni stepen njenog daljeg razvoja, koji se ogleda sa dodavanjem novih elemenata na osnovnu šema plana. U dinarskim oblastima zadružni porodični život je bio veoma razvijen. Pored glavne kuće razvijala se okućnica u okviru koje su bili i drugi objekti koji su služili za stanovanje ili su imali privrednu namenu: vajat, mlekar (mečar), koš, furuna (vuruna), štala (ar), kačara, pušnica i kokošinjac. Možda najzanimljiviji objekat je bio čardak, odvojac, konak ili konačić, koje su gradili Osaćani po ugledu na musafirhane domaćih begova. Konačić se sastojao od dve prostorije, namenjen je za goste i svečanosti, a mogli su da ih priušte imućniji seljaci ili seoski trgovci.

Čardak sa gostinskom sobom (konačić) sagrađen od drveta u drugoj polovini 19. vijeka u selu Majdan.

Polubrvnara-polučatmara. Mješovite strukture: drvo, čatma i kamen.

Maketa polubrvnare-polučatmare u Etnografskom muzeju.

Od sredine 19. vijeka u Posavini, Pomoravlju, Podunavlju i okolini Beograda zbog seče šuma i pretvaranja krčevina u obradivo poljoprivredno zemljište počinju postjepeno da se umjesto drvene strukture (brvnare) grade kuće polubrvnare-polučatmare strukture i kuće izgrađene samo od čatme ili ćerpiča bondručne konstrukcije, sa blago nagnutim ćeramidnim krovom, koja će se kasnije proširiti na Šumadiju, Donje Podrinje i drugdje. U mnogim slučajevima strukture kuće je mješovita i od brvana i od čatme i od kamena. U svim strukturama, kamenoj, drvenoj i mješovitoj, u kujni dinarske kuće predviđeno je otvoreno ognjište, a kujna je bez tavanica. Dim sa ognjišta slobodno se širi po prostoru kujne i tavana i polako se izvlači kroz otvore u krovu. Dinarska dvodijelna kuća poslužila je kao osnova varoške-gradske kuće, kuće varoši, dinarskih oblasti i to je njen najveći domet. Dvodijelna osnova u ovom slučaju razvijala se i u širinu i u visinu. U širinu se razvijala dodavanjem novih elemenata. Kuća se razvijala ne samo povećanjem brojem prostora, nego i povećanjem stepena udobnosti. Konačni stepen razvoja predstavljaće tip dvoetažne kuće, petodijelne šeme plana. Glavni prostori kuće raspoređeni su na spratu. Možda najbolji primeri varoške kuće predstavljaju kuće Rašida Đatovića i Krste Vulovića u Sjenici, koje predstavljaju derivat trodijelnog dinarskog plana nastao pregrađivanjem. Dinarska kuća ima svoje nastajanje i središte u Bosni. Njeno prostiranje ide od Like i Banovine do Hercegovine, sjeverne Crne Gore, Starog Vlaha, Šumadije sve do Pomoravlja.^[1]

Kamena kuća

Seoska kamena kuća u Hercegovini. Opšti tip dvospratne kamene kuće.

Tipično seosko domaćinstvo crnogorskog krša.

Maketa kamene kuće prizemljuše u Etnografskom muzeju.

Enterijer kamene kuće u Etnografskom muzeju.

Od crnogorskog krša, preko hercegovačke humine do dalmatinske zagore glavno mjesto stanovanja stočarskih zadružnih porodica bila je kuća kamene strukture. Jednodijelna kamena prizemljuša odgovara jednodijelnoj brvnari. Izmješana je sa drvenim kućama gdje počinje dinarska šumska oblast, od velikih krasnih polja zapadne Bosne, sjevernih planina Hercegovine do Starog Vlaha. Zidana je kamenom, pokrivena je ražanom slamom i pločom, retko daskom, a kasnije crepom. Jednodijelna kuća prizemljuša - kljetara, fidžurica ili potleušica je pravougaone osnove, zidovi su složeni od lomljenog kamena. Krov je dvovodan, visok i strm, prekriven slamom ševarom ili kamenom pločom, te se kuća zbog toga još naziva ploča ili palača. Prostorija u kući se naziva ognjenicom ili kužinom. Pod je od nabijene zemlje, ledine, ređe od ploča ili kamena. Otvoreno je ognjište, koje je smešteno bliže užem zidu, dok se vrata nalaze na jednom od dveju dužih strana.

Prvi stepen u razvoju, jednodijelna kamena prizemljuša dobija pregrađivanjem utratrašnjosti od pletenog pruća obljepljenog blatom dvije ili tri prostorije. U kasnijem perodu dolazi gradnje dugačke kamene kuće sa dvije ili tri prostorije koje su pregrađene niskim zidovima na dve ili tri "kuće".

Daljom evolucijom prizemljuša se razvija u dvospratnu kuću, koja će tokom prve polovine 20. vijeka postati opšti tip kuće dinarskih krasnih oblasti.

Nasljeđe

Jedni od najvećih pobornika savrijemene interpretacije narodnog graditeljstva na prijelazu iz 20. u 21. vijek su arhitekta prof. dr Božidar Petrović i filmski reditelj Emir Kusturica.

Literatura

Findrik, Ranko (1998). Dinarska brvnara. Muzej Staro selo Sirogojno. str. 278.CS1 održavanje: ref=harv (link)

Reference

^ http://www.arhitektura.rs/bozidarpetrovic/text/trad.htm

Vanjski linkovi

Nedovršeni članak Dinarska kuća koji govori o arhitekturi treba dopuniti. Dopunite ga prema pravilima Wikipedije.

[arhitektura.rs-1] ttp://www.arhitektura.rs/bozidarpetrovic/text/trad.htm

[1]