Bistuensium (srednja Bosna)

Municipij Bistuensium je rimski municipium na području nekadašnje rimske Dalmacije, na teritoriji današnje srednje Bosne i Hercegovine.

Izvorna građa

Do sada poznata izvorna građa sa područja srednje Bosne spominje dva naselja koja nose naziv Bistue Vetus i Bistue Nova, koja se smatraju urbanim središtima municipija. Lokalizacija naselja nije još uvijek tačno i jedinstveno utvrđena, niti je sigurno da li je postojalo jedno ili dva naselja. Nejasna je i veličina i granice municipija.

Ukupno je do danas poznato 6 natpisa koji spominju ili se naslućuje naselje sa imenom Bistue, izvedenih iz osnovnog oblika, kako bi se ukazalo na municipij, odnosno na funkcije koje je neko nosio u konkretnom municipiju.
Pojtingerova karta, na cesti Salona-Argentaria (Domavia), dugoj CXXII rimskih milja (180 km), označava dvije poimenično navedene lokacije, Bistue Vetus i Bistue Nova, međusobno udaljene 45 rimskih milja (66 km.). Između njih navodi se lokacija Ad Matricem. Ova karta je šematskog karaktera, ali ima vrijednost zbog naziva mjesta i njihove udaljenosti od nultog miljokaza u Saloni.
Cesta Salona-Argentarium (Domavia) bila je uklesana u kamenu uzidanom u toranj katedralne crkve u Splitu.
Geograﬁja Ravenskog Anonima navodi Bistue Betus, vjerovatno Vetus, te lokacija Ibisua ili Bisua, možda Bistue Nova.
Zapisi sa salonitanskih sabora iz 530. I 533. godine, navode ranokršćansku biskupiju Bistoensis (Bestoensis ecclesia) na području nekadašnje rimske Dalmacije, na teritoriji današnje srednje Bosne i Hercegovine.
Opeka sa žigom Bistues pronađena u Bugojnu. odnosno u porječja gornjeg Vrbasa.

Arheološki lokaliteti

Postoji obimna arheološka građa, a svakako pronađeni ostaci 16 ranokrščanskih bazilika su značajni za historiju rimskog perioda:

Prva naučna tumačenja

Izvorna građa i arheološki nalazi izazivaju kod naučnika konfuziju u tumačenjima. U posljednjih 120 godina predlagana su najrazličitija rješenja za lokaliziranje municipalnih/municipalnog središta Bistua.

Prvi historičari smještaju Bistue u Šuicu kod Kupresa, u Eminovo Selo, Fojnicu, oko Konjica (engleski arheolog Artur Evans).

Nakon toga sarajevski arheolozi predvođeni Ćirom Truhelkom i Karlom Pačom, Bistue Vetus lociraju u Varvaru, u Gornjoj Rami, a Bistue Nova u Bilimišće u Zenici. Na obe lokacije su pronađene ranokršćanske bazilike.

Ad Matricem se smješta u Gornji Vakuf, Vrhbosnu, Travničko polje i Otinovce kod Kupresa.

Ivan Kujundžić, Dimitrije Sergejevski i Esad Pašalić smještaju Bistue Novu u Mali Mošunj kod Viteza.

Novija tumačenja

Sistematska istraživanja antičkih komunikacija, naselja, ranokršćanskih bazilika, crkvenog namještaja, epigrafskih i numizmatičkih nalaza, koja su proveli sarajevski arheolozi Esad Pašalić, Ivo Bojanovski i Veljko Paškvalin dovela su do teza o jedinstvenom bistuenskom municipiju u čijim se granicama nalazilo područje Rame, gornjeg Vrbasa, Lašvanska dolina te zenička kotlina. Upravno, privredno i crkveno središte nalazilo se u antičkom naselju Bistues u Čipuljiću, Bugojno. Podloga za ovakav zaključak je značaj antičkog naselja s Grudina (Crkvina) u Čipuljiću, važnost žiga Bistues s rimske tegule iz istog naselja, ranokršćanske bazilike i baptisterija te dekorativna plastike njenog interijera.

Rezultate istraživanja do kojih je u pitanju bistuenskog municipija odnosno Bistue nova i Bistue Vetus, došao Bojanovski uvršteni su i u savremenu stručnu literaturu, posredstvom slovenske historičarke Marjete Šašel Kos, koja bistuenski municipij poistovjećuje s putnom stanicom Bistue nova, te ga locira na etničko područje Desitijata odnosno u porječja gornjeg Vrbasa, Rame i Lašve gdje su se nalazili rudnici zlata i željeza. Bistue vetus locira na područje Tomislavgrada (Duvna). Sličnog je mišljenja i francuski arheolog Pascale Chevalier.

Posljednji stavovi

Komisija za nacionalne spomenike Bosne i Hercegovine posredno je iznijela svoj stav proglašavajući arheološki lokalitet Čipuljić u Bugojnu za nacionalni spomenik. U svojoj odluci Komisija navodi ...navode na pretpostavku da je ovdje bio jak civilni i vjerski centar MUN(icipium) BISTVES, a u 6. stoljeću i sjedište biskupije.

Historičar Salmedin Mesihović smatra da municipalno (i vjersko) središte municipiuma Bistuensium treba tražiti u dolini rijeke Lašve i na području Zenice

Literatura

Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić -Sarajevo, 1966- KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE
Ivo Bojanovski, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988 - BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA
Ivo Bojanovski, Sarajevo 1974 -DOLABELIN SISTEM CESTA U RIMSKOJ PROVINCIJI DALMACIJI
Salmedin Mesihović, Dezitijati, 2007
Radoslav Dodig - Ante Škegro, Akti crkvenih sinoda održanih 530. i 533. u Saloni, Povijesni prilozi, 35 (2008.) 18:
Ante Škegro, Bestoenska biskupija u svjetlu dosadašnjih istraživanja, Zbornik o Pavlu Anđeliću, Sarajevo 2008, 111-141;
Ante Škegro NOVE SPOZNAJE O NEKIM RANOKRŠĆANSKIM DIJECEZAMA NA ISTOČNOJADRANSKIM PROSTORIMA
Ivan Kujundžić, O položaju rimskoga municipija Bistue nova u Bosni, Vrhbosna: svećenićka revija XLVII, Sarajevo, listopad-studeni 1933, 253-261;
Veljko Paškvalin, Pojava kršćanstva u srednjoj Bosni i njegova hijerarhija u svjetlu novijih arheoloških iskopavanja,

Reference

Portal Bosna i Hercegovina