Top (šah)

Šahovske figure
	Kralj
	Dama
	Top
	Lovac
	Skakač
	Pješak

Top♖ ♜ (Kula) prvobitno od perzijskog رخ rokh, sanskrita रथ rath, "kočija") je poslije dame druga po jačini figura u šahu. Svaki igrač na početku šahovske partije ima dva topa. Jednog na lijevom - daminom krilu i jednog na desnom - kraljevom krilu table, te se po tome razlikuju damin top i kraljev top. Bijeli topovi su na početku šahovske partije na poljima a1 i h1, a crni na a8 i h8. Oznaka topa u algebarskoj notaciji je T, a po međunarodnim pravilima R, po engleskoj riječi rook.

Historija

U srednjovjekovnoj igri šatrandž, topa simbolizira kočija. Iz perzijskog je jezika porijeklom riječ rokh, koja se kasnije proširila u Evropi i neznatno se mjenjajući, preuzimala značenje vjerovatno italijanske riječi rocca (tvrđava), te je i danas u mnogim jezicima preuzeto to značenje, te se top često zove i kula. U azijskim varijantama šaha (kineski šah i šogi), topovi imaju ime kočije (车).^[1] Predstava topa, kao šahovske figure proizilazi iz slona, koji stoji na kuli. U indijskoj varijanti šaha, slonovi zamjenjuju lovca (alfil). U srednjovjekovnom šahu, top je bio najjača figura, jer fers, preteča današnje dame, nije imao sve mogućnosti poteza. U heraldici, stilizirana figura topa je česta na grbovima gradova ili srednjovjekovnih plemićkih porodica.

Slon na kuli, figura iz kineskog šaha
Slon na kuli – Freska iz mozarapske crkve San Baudelio de Berlanga u Španiji (danas u Museo del Prado, Madrid)
Historijski grb Scharrachbergheima, sa stiliziranom kulom
Grb francuskog maršala Antoina Gastona de Roquelaurea

Kretanje

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Početni položaj topova

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Mogući potezi topom

Top se po šahovskoj tabli kreće okomito i vodoravno, neograničen broj polja pod uslovom, da mu ni jedna figura ne stoji na liniji kretanja. Jedini izuzetak su rokade (mala 0-0 i ili velika 0-0-0, gdje top preskače preko kralja, na polje do njega.

Status u partijama

Vrijednost topa po pravilu pješačke jedinice odgovara vrijednosti pet pješaka. Postoje mnogobrojne varijacije vrednovanja topa, koje su po skali relativne vrijednosti, u kompjuterskim programima razvijene u drugim srazmjerama. U šahovskoj završnici, top i kralj, protiv kralja, mogu uvijek matirati protivničkog kralja. U standardnim okolnostima, top je mnogo jači od skakača i lovca, Mada u zavisnosti od situacije, skakač i lovac, su jači od topa. Uzimanje topa, lovcem ili skakačem smatra se dobitkom materijala, dok se žrtva topa za laku figuru, može definisati kao kvalitetna žrtva, te se njome može zadobiti tempo, ili iznuditi dobru situaciju u završnici. Dva topa protiv protivničke dame u većini slučajeva imaju gotovo jednaku vrijednost.

Uloga u igri

Otvaranje

Potezi topom u početku partije, nemaju posebnu ulogu u razvoju otvaranja, jer top zbog svog zatvorenog položaja igra podređenu ulogu, te na početku partije nije efektivna i vrlo se rijetko koristi. Prvi potez topom je obično rokada, ili u slučaju da se igrač ne odluči na rokadu, potez bijelog pješaka na h4 (crnog na h5), otvara prolaz topu sa kraljevog krila.

Središnjica

Uloga topova u središnjici, je obično osvajanje jedne od linija udvajanjem, te pokušaj zauzimanja drugog protivničkog reda, čime se protivnički kralj onemogućava u kretanju. Udvojeni topovi su jedna od najjačih formacija u šahu, jer brane jedan drugoga, ali zbog svoje relativne nepokretljivosti u početku partije, ovu formaciju treba izbjegavati u otvaranju i u zatvorenim središnjicama.

Aljehin-Yates 1922.^[2].

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Pozicija nakon 33. poteza crnog. Aljehinovi topovi drže c-liniju, te nakon 34. Tf7 Kh7 35. Tcc7 i uspješnog udvajanja bijelih topova na sedmom redu, crnom slijedi neizbježan mat topovima uz podršku bijelog konja.

Capablanca-Tartakover 1924^[3].

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Položaj nakon 28. poteza crnog. Nakon 29. Th1 Kf8 30. Th7, Capablanca napada sedmi red.

Aljehin - Nimzowitsch 1930.^[4].

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Položaj nakon 26.Dc1. Aljehin sa dva topa osigurava pritisak na c-liniju.

Završnica

Matiranje topom

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Mat dvama topovima

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Mat jednim topom, na rubu table uz pomoć kralja

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Mat na posljednjem redu

U šahovskoj završnici, se pokazuju svi kvaliteti i pokretljivost topa. Kralja je moguće vrlo efikasno matirati sa dva topa, dok je mat sa jednim topom moguć samo uz pomoć kralja i to na rubnom dijelu ploče. Završnica sa topom i pješakom je jedna od najčešće igranih varijanti u završnici.