Tibetanski budizam

Tibetanski budizam (poznat i kao lamaizam) je poseban oblik budističkog učenja, karakterističan za Tibet i područje Himalaja, uključujući i Nepal, Butan, sjevernu Indiju, Mongoliju, sjeveroistočnu Kinu i Rusiju (Kalmikija, Burjatija i Tuva). Uključuje učenja tri velika "vozila" budizma: hinajanu, mahajanu i vađrajanu, kao i elemente tibetanske predbudističke religije u vidu lokalnih božanstava primljenih u budistički panteon. Budisti na Tibetu broje oko pola miliona od oko tri miliona stanovnika.

Osnivač njingma škole, Guru Rinpoče - Padmasambhava.

Nakon što je Narodna Republika Kina okupirala Tibet 1950-ih godina, tibetanske izbjeglice i dijaspora su proširile uticaj tibetanskog budizma i u mnoge zapadne zemlje. Od 1959. godine Dalaj Lama živi u prognanstvu.

Historija

Historiju tibetanskog budizma se djeli u dva glavna perioda: prvi koji se proteže od 7. do 12. vijeka, kada je ova religija kao novina donesena iz lndije i Nepala, i drugi od 13. do 20. vijeka, tokom kojeg se u potpunosti stopila s tibetanskim društvenim životom.

Tibetanski monasi i učenjaci su redovno posjećivali budističke manastire srednjovijekovne Indije sve do vremena njihovog uništenja za vreme muslimanskih osvajačkih pohoda krajem 12. vijeka. Tako su Tibetanci, postali glavni baštinici kasnijih oblika indijskog budizma, mahajane i vađrajane. Upravo nam tibetanski izvori pružaju mogućnost sticanja uvida u raznovrsnost i obilje indijskih budističkih učenja i praksi od 8. do 12. vijeka. Tibetanski prevodi iz tog perioda potvrđuju da su velike filozofske tradicije mahajanskog budizma bile još uvijek uveliko žive u Biharu i Bengalu pod Pala kraljevima (od 8. do 12. vijeka). Sve do 12. vijeka indijski budistički učitelji, od kojih su najpoznatiji bili Atiša i Šakja-šri, posećivali su Tibet, a visok standard prevoda sa sanskrita na tibetanski predstavlja dovoljan dokaz o vitalnosti budističke filozofije i religije tokom tog perioda, koji se često pogrešno opisuje kao "sumrak" budizma u Indiji.

Na Tibetu je, u Lasi i njenoj okolini, podignuto nekoliko budističkih kapela za vrijeme vladavine kralja Srong-brtsan-sgampoa (umro 650. g. n. e.), koga su kasnije istoričari tibetanskog budizma proglasili prvim tibetanskim kraljem "velike religije" tj. budizma. Za vrijeme vladavine njegovog nasljednika, kralja Khri-srong-Ide-brtsana, koji je vladao tokom čitave druge polovine 8. vijeka, utemeljen je prvi tibetanski manastir u bSam-jasu, a prvih sedam tibetanskih monaha pristupilo je Redu (sanghi). Prvi utemeljitelj bio je čuveni indijski učitelj Šantarakšita. Oko 792. godine u bSam-jasu je održana velika rasprava u cilju prosuđivanja vrlina indijskih i kineskih oblika budizma. U dobit je došla indijska struja, koju je predvodio učitelj Kamalasila, Šantarakšitin učenik.

Dva nasljednika Khri-srong-lde-brtsana, to jest Sadna-legs a naročito Ral-pa-can, koji se smatra trećim velikim pobožnim kraljem, pomagali su novu doktrinu. Izgrađeno je još kapela, sistematizovani su metodi prevođenja. Budistički monasi su počeli, premda još uvek rijetko, da nastupaju i kao sveštenici. Ubistvo Ral-pa-cana (836.) izazvalo je oštru reakciju protiv budizma kojeg je pomagala država, te je u previranju političkih nereda budizam nestao iz Tibeta do 978. godine. Te godine nekolicina budističkih učitelja vratilo se sa istočnog Tibeta, gde su se po svoj prilici sklonile pristalice budizma. Približno u isto vrijeme jedna blagonaklono nastrojena loza budističkih kraljeva zapadnog Tibeta, nasljednika stare kraljevske loze iz Lase, počela je da potpomaže osnivanje hramova i manastira, školovanje učenjaka i prevodilaca tekstova širom svoje kraljevine, koja se protezala od planine Kajlaš na zapad sve do Ladaka, a na jug do indijske granice. Najbliži izvori budističkih učitelja i spisa bili su Kulu i Kašmir, u kojima je budizam još uvek cvjetao. Najčuveniji tibetanski učenjak i prevodilac iz ovog perioda bio je Rin-čen-bzang-po (958-1055). Od tog doba tibetanski monasi i putujući učenjaci sa središnjeg Tibeta počinju da odlaze u Indiju u sve većem broju. Naročito su vrijedni pomena 'Brog-mi (922-1072) i Mar-pa (1012-1096), koji su postali osnivački poglavari Sa-skja i bKa-rgjud-pa redova tibetanskog budizma.

Lamajuru manastir.

Godine 1042. veliki indijski učitelj Ališa, koji je prethodno posjetio čak i Sumatru na poziv tamošnjih budistickih vladara, stigao je na Tibet na zahtjev kraljeva zapadnog Tibeta. Produžio je, potom, i ka središnjem Tibetu, gde je ostao do svoje smrti u Nje-thangu, 1054. godine. Njegov lični uticaj bio je ogroman: malobrojne su tibetanske vjerske vođe onog doba na koje nije djelovao kao uzor. Najdraži učenik mu je bio 'Brom-ston (1008-1064), koji je utemeljio manastir Rva-sgreng (1056) i vjerski red bKa'-gdams-pa (doslovno "Red onih koji su vezani zapovješću"). Strogost njegovih propisanih običaja bila je ipak odbojna većini Tibetanaca, koji su se radije priklanjali slobodnijim i živopisnijim oblicima religije. Jedan 'Brog-mijev učenik je 1053. g. utemeljio manastir Sa-skja, koji je ubrzo postao središte novog i moćnog religioznog reda. Poglavar Mar-paovih učenika bio je blagi asketa Mi-las Ras-Pa (Milarepa), čuven podjednako po svojim pjesmama, kao i po čudotvornim moćima. Prenjeo je svoje učenje sGam-po-pau (1079- 1153.), čiji su neposredni učenici osnovali šest čuvenih škola, koje su se zasnivale na njegovim učenjima i potpadale pod opšti religiozni red bKa'-rgjud-pa (doslovno "prenesena riječ"). Tih šest škola bile su Pfag-mo-gru, Karma-pa, mTshal, 'Bri-khung-pa, sTag-lung-pa i 'Brug-pa. Neke od tih škola birale su svoje lame (poglavare) sistemom reinkarnisanja, što je kasnije usvojeno i prilikom izbora Dalaj-lame. Osnivanjem ovih škola tibetanski budizam je počeo da se ustaljuje, a obilje indijske budističke literature bilo je prevedeno na tibetanski. Žitelji sela, kao i nomadski pastiri bili su do tada već spremni da prihvate službe budističkih monaha podjednako kao one koje su držali njima bliži sveštenici Bona, pa su budisti i bonpoi često, u potpuno prijateljskom duhu, držali službe jedni uz druge. S druge strane, između različitih budističkih redova često su se javljala ogorčena neprijateljstva i to ne iz doktrinarnih, već iz političkih razloga. Mnogi od tih redova i pojedini manastiri koji su im pripadali bili su usko povezani sa plemićkim porodicama, pa su bivali umješani i u njihove suparničke ambicije.

Dok su muslimanski osvajači pustošili svetilišta sjeverne Indije, Mongoli su, pod vođstvom Džingis-kana, koji je postao njihov poglavar 1206. godine, krenuli u pokoravanja Azijskog carstva. Tako su tibetanski monasi i lame, pošto je Indija za njih bila izgubljena kao vjerska matica, ubrzo počeli da nalaze prostor za misionarsku djelatnost među Mongolima, što im je donelo velike koristi, naročito kada je Kublaj-kan postao kineski car. Veliki lama iz Sa-skja je tada postao neka vrsta vazalnog vladara Tibeta i takvo uređenjeje potrajalo do 1354. godine, kada je Bjang-čub rGjal-mtshan iz Phag-mo-grua istisnuo Sa-skju i stekao mongolsko priznanje. Posle sto trideset godina vladavine, Phag-mo-grua su potisnuli prinčevi Rin-spungs, a njih, opet, vladari gTsana. Sve ove porodice zastupale su suparničke religiozne interese, pa je tokom cijelog ovog burnog perioda uočljivo složeno prožimanje saveza između plemićkih porodica i monaških središta. Budizam se do tada u potpunosti stopio sa tibetanskim društvom i unutrašnjom politikom. Kao reakcija na iskvarenost postojećih oblika budizma, javila se nova škola, čiji su počeci vezani za život i učenja velike religiozne figure Tsong-kha-pe (1357-1419), poznata kao dGe-lugs-pa (dosl. "Uzor vrline"), a njena popularnost i uticaj rasli su nevjerovatnom brzinom.

Mongolsku (Jian) kinesku dinastiju nasljedila je nacionalna dinastija Ming, ali su tibetanske lame uspostavili veze sa određenim mongolskim klanovima. Lame poglavari reda dGe-lugs-pa su se povezali s jednim od njih, dobivši titulu Ta-le, koju zapadnjaci pišu kao dalaj. Zahvaljujući mongolskom poglavaru Gu-šri Kanu, peti Dalaj Lama je 1642. godine savladao svoje suparnike i od tog doba na Tibetu preovladava red dGe-lugs-pa (prozvan "žuti šeširi"), dok su svi ostali redovi pretrpjeli politički poraz, premda su neki od njih uspjeli da održe religiozni život u izvornom obliku sve do današnjih dana.

Mongolsko i kinesko uplitanje na Tibetu u vrijeme Šestog Dalaj-lame ishodilo je od 1721. godine nekom vrstom kineskog pokroviteljstva nad Tibetom, koje su vjerski velikodostojnici prihvatili, pošto su Manču carevi (do kraja svoje dinastije 1911.) ostali velikodušni pokrovitelji tibetanskog budizma. 1950-ih godina je Narodna Republika Kina okupirala Tibet, a 1959. godine je Dalaj Lama napustio zemlju.

Lama

Gendun Drup, prvi Dalaj lama.

Izraz lama iz tibetanskog jezika znači „učitelj". To je ime za svećenika najvišeg ranga u postojećoj hijerarhiji. Tibetom vlada dalaj Lama kao istovremeno svetovni i duhovni poglavar zemlje.

Od 13. vijeka naovamo određene škole, prevashodno Karma-pa, počele su da pronalaze svoje lame još u dečjem uzrastu, vodeći se budističkom teorijom o preporađanju. Vjeruje se da se poslije smrti poglavara, dalaj-lame, duša pokojnika reinkarnira u tijelu nekog muškog dijeteta. Za određivanje nasljednika postoji više metoda. Bira se dijete koje ima neko karakteristično obeležje ili koje “prepoznaje” predmete preminulog lame. Izabrano dijete se potom odvodi u Lhasu, gde ga do odrasle dobi poučavaju ostali visoki lame. Ovaj sistem usvojila je škola Žutih šešira krajem 15. vijeka po pitanju sopstvenog velikog lame, pa je tako otpočelo nasleđivanje Dalaj-lame (Dalaj je mongolska reč koja znači "okean"). Ovo shvatanje se proširilo i na mnoge druge škole, pa je do 20. vijeka na Tibetu broj lama koji su otkriveni kao reinkarnacije u detinjstvu premašio dvije stotine.

Druge škole koje se nisu opredijelile za ovaj sistem, nastavile su da biraju svoje starješine prema njihovim ličnim zaslugama. U slučaju reda Sa-skja nasljeđivanje se odvijalo prenošenjem zvanja, obično sa strica na nećaka.

Škole

Starije škole tibetanskog budizma potiču od slavne osamdeset četvorice čarobnjaka (mahasidha), čija su mnoga djela sačuvana u tantričkom odjeljku tibetanskog kanona.

Škola Žutih šešira (dGe-lugs-pa) se često shvata kao reformistički pokret, pošto su njen osnivač i njegov nasljednik ustrajavali na strožoj monaškoj disciplini i proučavanju spisa, okrećući se time od slobodnijih načina života koji su bili dopušteni sljedbenicima tantričke joge.

Literatura

• Conze, Edward (1993). A Short History of Buddhism. Oneworld. ISBN 1-85168-066-7.
• Ringu Tulku. The Ri-Me Philosophy of Jamgon Kongtrul the Great: A Study of the Buddhist Lineages of Tibet. Shambhala. ISBN 1-59030-286-9.
• L A. Waddell, The Buddhism of Tibet" (1958);
• Yeshe, Lama Thubten (2001). "The Essence of Tibetan Buddhism". Lama Yeshe Wisdom Archive. ISBN 1-891868-08-X

Također pogledajte

• Tantrički budizam
• Tibetanski kanon
• Dalaj lama

Vanjski linkovi

• Tibetski budizam(hr)
• The Tibetan Buddhist Resource Center Arhivirano 10. 2. 2011. na Wayback Machine(en)
• Tibetan Buddhism: History and the Four Traditions(en)
• Lotsawa House | Tibetan Buddhist Texts | Translations(en)