Stari grad Zvornik

Stari grad Zvornik je utvrđenje i naselje iz kojeg se razvilo današnje naselje i općinski centar Zvornik, Bosna i Hercegovina

Stari grad Zvornik

Lokacija

Utvrđenje Stari grad Zvornik sagrađen je na teško pristupačnom planinskom masivu Mlađevcu, na izlazu Drine iz klisure u plodnu ravnicu, gdje se razvilo civilno naselje. Na sjeveru je Mlađevac ograničen donjim tokom Bjelobarske rijeke, na istoku Drinom, na zapadu potokom Mekinjom i putem koji vodi u selo Sultanoviće, a na jugu donjim tokom rijeke Jošanice.

Historija

Područje Zvornika bilo je u okviru ranosrednjovjekovne župe Podrinje ili Sapna, koja je zauzimala geografsku cjelinu između rijeke Drine i krajnjih istočnih izdanaka planine Majevice. U kasnom srednjem vijeku Zvornik je bio posebna župa za koju su se povremeno otimali bosanski, ugarsko-hrvatski i srpski vladari. Njegovom privrednom usponu, osim blizine Srebrenice, doprinio je i povoljan položaj na raskrsnici važnih puteva za Bosnu, Srbiju i Mađarsku. U periodu između 1410 - 1430. godine Zvornik se razvio u važno trgovačko središte.

Definitivnim padom srpske despotovine 1459. godine pod osmansku vlast su potpali i njeni dijelovi na lijevoj obali Drine, tj. rudarsko Podrinje i dijelovi usorske oblasti, vjerovatno još početkom 1460. godine. Zvornički sandžak osnovan je oko 1480. godine. Nastao je odvajanjem zapadnih dijelova Smederevskog sandžaka u srednjem Podrinju, i nekih područja sjeveroistočnog dijela Bosanskog sandžaka. Konačni teritorijalni oblik ovaj sandžak je dobio 1521. godine padom Šapca i Beograda pod osmansku vlast.

U vojno - administrativnom pogledu Zvornički sandžak je od osnivanja pa do 1541. godine pripadao Rumelijskom pašaluku. Kada je osnovan Budimski pašaluk, Zvornički sandžak je ušao u njegov sastav. Kada je 1580. godine osnovan Bosanski pašaluk, Zvornički sandžak je pripao njemu.

Osmanska posada bila je raspoređena u zvorničkoj tvrđavi sve do 1878. godine, kada se austro-ugarska posada smjestila samo u Gornji grad i tu ostala do kraja prvog svjetskog rata 1918. godine. U tom periodu Donji grad je počeo da propada. U Gornjem gradu bila je i posada Jugoslovenske vojske sve do 1934. godine. Posljednji koji su koristili zvorničku tvrđavu bili su Nijemci za vrijeme Drugog svjetskog rata.

Opis dobra

Danas se u ruševinama na površini od 49.000 m2 raspoznaju Gornji, Srednji i Donji grad.

Srednjovjekovni period

Srednji grad sa Velikom kulom je prvi podignut u graditeljskoj cjelini starog zvorničkog grada. Prvobitno to je bio tipično srednjovjekovni kompleks sa pravougaonom kulom i malim oborom oko nje. Zaravan duga 60 m, na kojoj je kula sagrađena, bila je sa svih strana, osim sa sjeverne, okružena nepristupačnim strminama. Dvorište kule je opasano masivnim i do 2,0 m debelim zidovima.

Kula je kasnije dobila kružni oblik, početkom primjene vatrenog oružja, prije uspostavljanja osmanske uprave. Visina kule, koja se prema vrhu znatno sužava, iznosi od 18 do 20 m, a obim više od 50 m. U drugom svjetskom ratu Nijemci su probili zidove u donjem dijelu kule, te je unutrašnjost zatrpana porušenom zidnom masom. Kula je zidana od pritesanog kamena iz okoline. Gornji dio kule, u visini od 4 do 7 m, dozidan je kasnije. Pri samom vrhu su prozorski otvori. U blizini otvora su ostaci puškarnica.

Novi način ratovanja, upotreba vatrenog oružja i potreba da se ovaj kompleks bolje zaštiti doveli su do razvoja Gornjeg grada. Ovaj dio grada leži na platou okruženom visokim zidom. Pri vrhu platoa podignut je glavni odbrambeni štit u kom je vjerovatno bila i jedna kula. Na sjeverozapadnoj strani ovog štita je bio iskopan poprečni jarak. Na krajnjoj istočnoj strani platoa, na najdominantnijem mjestu, stajao je bastion ili jedna od kula. Sa južne strane od ovog bastiona vodio je put do Velike kule. Put je bio zaštićen sa obje strane visokim zidom koji je sačuvan, uglavnom, u tragovima i do visine od 1,0 m. Bastioni su nekada stajali i na pristupačnijim stranama platoa, ali su se sačuvali samo južni. U ovakvom obliku grad je stajao do 1433. godine, kada ga je zauzeo despot Đurađ Branković.

Osmanski period

U osmanskom periodu, grad je dodatno utvrđen i proširen izgradnjom Donjeg grada. Zauzimao je površinu od 7.600 m². Uz rijeku Drinu, u prvim godinama osmanske uprave, sagrađena je osmerougaona kula koja je povezana zidovima sa ostatkom utvrđenja u sjevernom dijelu: kapijskom kulom, tabijom i jednim malim redutom. Kao građevinski materijal Osmanlije su koristile stećke sa obližnje nekropole. Kula je zatrpana do 8,0 m visine. Na vrhu je prostorija sa pet topovskih otvora i kamin. Sjeverno od ove sagrađena je još jedna kapijska kula. Grad je dalje utvrđen po strmim liticama izgradnjom različitih uporišta koja su povezana zidovima. Tako je zatvoren krševiti prostor u obliku trougla, poznat kao Srednji i Donji grad. Dio koji se prostirao pored rijeke bio je zaštićen kapi-kulama. U ovakvom obliku grad je trajao do početka 16. vijeka. Evlija Čelebija u svom Putopisu pominje Carevu džamiju. Džamija je bila situirana između sjeverne kapijske kule i Velikog kazamata, gdje su pronađeni njeni temelji. Uz Drinu je ojačan ranije podignuti bedem, dug 300 m. U njemu su bili ugrađeni dva mala bastiona, prsobran, veliki broj puškarnica i topovskih otvora. U Donjem gradu je sagrađen veliki kazamat u stijeni.

Gornji grad je u osmanskom periodu pretrpio značajne prepravke. Zauzimao je površinu od 8.000 m2. Oko njega je iskopan duboki jarak, gotovo uspravnih strana, obzidan tesanim kamenom. Sa istočne strane jarci su bili zatvoreni kapijama (dimenzija 2,30 x 2,10 m) sa polukružnim nadvratnicima. Do sjeverne kapije nalazila se glavna ulazna kapija u Gornji grad, koja je u osmanskom periodu poznata pod nazivom "Jedrenska". Na mjestu ranije srednjovjekovne kule izgrađen je Veliki bastion, dva manja i popravljena je cisterna. Pod ovim bastionima je bilo sklonište sa tajnim izlazom. U unutrašnjosti Gornjeg grada bio je sagrađen veliki broj objekata za stanovanje, kancelarije i skladišta, te jedna manja džamija. Svi ovi objekti su porušeni nakon 1878. godine.

Austrougarski period

Ovaj period obilježen je intervencijama koje se, uglavnom, odnose na rušenje objekata Starog grada, a u manjoj mjeri na izgradnju. Karavanski put u Donjem gradu nije više zadovoljavao pojačani intenzitet saobraćaja usljed čega dolazi do manjih intervencija na sjevernoj kapiji, zaziđivanja južne kapije i proboja bedema za prolaz puta. U Gornjem gradu Austrija je za potrebe svoje vojske izgradila kasarnu dimenzija 60,0 x 13,0 m. Objekat je imao podrum sa cisternom, prizemlje i sprat. Ulaz je bio na istočnoj strani. Do sprata je vodilo spoljno stepenište. Na sjevernoj strani je stajao bunker nad čijim se ulazom i danas nalazi ploča sa natpisom.

Po završetku prvog svjetskog rata vrše se daljnje intervencije na proširenju puta. Proširuje se prolaz kroz sjevernu kapiju, znatno nasipa unutrašnji prostor grada, podiže niveleta puta i gotovo u cijelosti ruši južna kapija. Ovim radovima su znatno devastirani Donji grad i Stari grad Zvornik u cjelini.

Stari grad Zvornik je proglašen za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Literatura

• Hamdija Kreševljaković, "Naše starine" I, Sarajevo, 1953, 7-45 -Stari bosanski gradovi,
• Hamdija Kreševljaković, Izabrana djela I, izdavač "Veselin Masleša", Sarajevo, 1991 -Kapetanije u Bosni i Hercegovini
• Desanka Kovačević-Kojić, Sarajevo, 1978 -Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države