Nekropola stećaka u Bjelosavljevićima

Nekropola stećaka u Bjelosavljevićima, na lokalitetu Crkvina, općina Sokolac, Bosna i Hercegovina. Nekropola je i nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Nekropola sa stećcima, Crkvina, Bjelosavljevići

Historija

Glasinac se prvi put spominje u darovnici kralja Dabiše nepoznatom vlastelinu, izdatoj 2. IV 1394. godine i sačuvanoj u prepisu biskupa Ivana Tomka Mrnavića (1580–1639). Dabiša je svom vlastelinu darovao Vojnićevo i Gudeljevo polje u imotskoj župi pored Posušja jer se borio protiv Osmanlija. Taj sukob se odigrao 1391/1392)negdje na Glasinačkom polju kod Sokoca. Osmanlijski napad predvodio je skopski krajišnik Pašajit ili lično sultan Bajazid.

Glasinac se u dubrovačkim izvorima najčešće pominje pod pravim nazivom (Glasinac, Glasinacium), ali ponekad i kao Glassinaca, Vlassinez, uglavnom u kontekstu srednjovjekovne crkve i carinarnice. Arheološko svjedočanstvo o postojanju carinarnice nije potvrđeno, dok za crkvu postoje čvrsti argumenti da je to objekat otkopan na lokalitetu Crkvina u Bjelosavljevićima. Crkva je podignuta u prvoj polovini 14. vijeka, najvjerovatnije kao zadužbina i grobna crkva lokalnog vlastelina, i oko nje se krajem 14. i u ranom 15. vijeku počinje formirati velika nekropola pod stećcima, čije će trajanje ići sve do prvih decenija 16. vijeka.

Interesantno je da je carina na Glasincu, iako duboko u teritoriji zemlje Pavlovića, jedno vrijeme kontrolisana ili bila u zakupu vojvode Sandalja Hranića. Ista situacija ponavlja se i sa carinom u Olovu, čiji je dio zakupljivao Sandalj Hranić. Davanje carina pod zakup bila je veoma česta i uobičajena pojava u srednjovjekovnoj Bosni. Poslovanja porodice Hranić-Kosača se kasnije više ne prate u olovskoj carini. Po svemu sudeći, sukob Pavlovića i Kosača, koji je 1438. godine rezultirao gubitkom primorskih posjeda, i učešće u drijevskoj carini vojvode Radoslava Pavlovića, vjerovatno je značio i kraj prisustva Kosača u olovskoj carini, ali i onoj na Glasincu

Devastacija

Stećci nisu uživali poseban interes i značaj kao sakralni kompleksi, nego su posmatrani uglavnom u kontekstu građevinskog materijala koji je lahko dostupan za transport i sekundarnu upotrebu. Tako su austrougarske vlasti već u prvim godinama okupacije od stećaka s ovog lokaliteta napravile spomenik poginulim borcima u bici kod Šenkovića (1878. godine). Spomenik je kasnije porušen, a njegovi ostaci se i danas mogu sporadično naći na terenu.

Najveću devastaciju lokalitet je doživio od 1948. godine, kada počinje izgradnja zadružnog doma u Bjelosavljevićima. Nije poznat tačan broj stećaka koji je tom prilikom miniran i ugrađen u zadružni dom, ali s obzirom na veličinu zadružnog doma, broj sigurno nije bio mali. Na lokalitetu se danas jasno mogu uočiti tragovi tih devastacija.

Na prostoru lokaliteta, u sjevernom dijelu, došlo je devastiranja terena 2008. godine skidanjem slojeva u dubini 0,20–1,5 m. Dislocirano je na desetine stećaka, dok su dijelovi nekad vidljive nekropole pokriveni slojem građevinskog šuta i zemlje.

Stećci su izloženi ubrzanom propadanju usljed nedostatka redovnog održavanja. Pojedini su dijelom ili u potpunosti utonuli u zemlju, na njima se nalaze biljni organizmi (lišajevi i mahovina), u većoj ili manjoj mjeri, koji razaraju strukturu kamena.

Opis

Na lokalitetu se nalazi 363 stećaka; 2 ploče, 310 sanduka, 28 visokih sanduka, 19 sljemenjaka i 1 visoki sljemenjak. Orijenitacija stećaka je u pravcu jugozapad – sjeveroistok, neznatan broj u suprotnom smjeru. Od ukupnog broja stećaka, ukrasi su evidentirani na 10 primjeraka, na kojima su zastupljeni sljedeći motivi: manji jednakokraki krst, koji se javlja tri puta, linija, široka traka, svastika, polumjesec, krst, štap, mač, ljudska figura i predstava životinje – konja i konjanika sa kopljem.

Na ovom lokalitetu arheolog Ćiro Truhelka je evidentirao natpis koji u transkripciji glasi;

Sѣče (ka)mi Vladimir a pisa Mitrov(i)ć....?

Natpis nije pronađen u kasnijim istraživanjima pa se smatra da je natpis uništen.

Arheološka istraživanja

U stručnoj literaturi lokalitet je poznat te je nekoliko puta opisivan, ali nikad dosljedno obrađen i publikovan. U toku sistematskih zaštitnih arheoloških istraživanja (2013–2014. i 2017. godine) na prostoru crkve i nekropole istraženo je ukupno 48 grobova.

Srednjovjekovna crkva

Nekadašnji oblik osnove crkve moguće je rekonstruisati na osnovu temeljnih zona zidova glavnog naosa i bolje očuvanih dijelova apside. Radi se o jednobrodnoj crkvi pravougaone osnove (7,20 x 13,20 m) s polukružnom apsidom na istoku. Unutrašnji prostor crkve pilastrima je podijeljen na tri nejednaka, pravougaona traveja.

Ostaci kamenog namještaja su skromni. Časna trpeza u obliku kvadratne kamene ploče pronađena je među dislociranim materijalom istočno od crkve. Dio kamene bifore sa ostacima freskopisa pronađen je ispred ulaza u crkvu i sugeriše postojanje zasvođenog dvodijelnog prozora iznad ulaza.

Ostaci fresaka na dijelovima bifore i ostalim zasvođenim tesanicima ukazuju na to da je čitava crkva bila oslikana. Prema koloritu sačuvanih fragmenata oni se razlikuju od poznatog korpusa srpsko-vizantijskog freskoslikarstva i bliži su gotičkom slikarstvu s Primorja.

Unutar crkve otkrivena je zidana grobnica sa skeletom. Prema načinu zidanja, ovaj se grob po svemu razlikuje od ostalih grobnih cjelina sa lokaliteta i sa sigurnošću se može zaključiti da se radi o ktitorskom grobu.

Nekropola i grobovi

Reljef je uslovio formu i način izrade grobnih jama, koje su uglavnom uklesane u živu stijenu. Javljaju se dva oblika jama – ovalne i pravougaone – u zavisnosti od broja pokojnika. Dubina varira u zavisnosti od tvrdoće podloge, pa je sahranjivanje vršeno na dubinama od 1 do 1,8 m. Jedna od posebnosti na ovom arheološkom lokalitetu predstavljaju grupne jame za više pokojnika, koji su bivali istovremeno sahranjivani. Samo u jednom slučaju evidentirana je konstrukcija iznad groba u vidu pravilno postavljenih tesanika od sedre na koje je položen stećak.

Poseban kuriozitet na nekropoli predstavljaju dobro očuvani ostaci nekoliko vrsta drvenih konstrukcija iz grobnih jama. Prvoj grupi pripadaju grobovi koji su oivičeni i pokriveni drvenim daskama, ponekad je očuvan samo po jedan elemenat. Drugoj grupi, koja je izgleda bila dosta brojna, pripadaju grobovi koji su pokriveni masivnim poluoblicama od bijelog bora sa pritesanim ivicama i plitko obrađene površine. Uglavnom je skinut površinski sloj kore drveta, bez tragova nekog oblika ukrašavanja. Treći tip evidentiran je samo u slučaju grupne sahrane. Riječ je o dva masivna sanduka, čija je gornja strana formirana od dasaka koje su spojene drvenim klinovima, dok su uglovi svakog sanduka ojačani velikim željeznim kovanim klinovima.

Pokretni arheološki materijal

Na nekropoli u Bjelosavljevićima pronađene su dvije naušnice sa tri jagode. Radi se o izrazito popularnom nakitu. Osim na području Dalmatinske zagore, gdje su najbrojnije, trojagodne naušnice nalaze se i na području Like, primorske Hrvatske, Hercegovine, srednje i zapadne Bosne i južne Panonije i zapadne Srbije.

Osim trojagodnih naušnica, kasnosrednjovjekovni sloj obilježavaju i ostaci tkanine, pozamanterijskih traka maslinaste boje, s ostacima zlatnih niti i ovojnice od zlatnih niti.

Željezne pređice su funkcionalni dijelovi nošnje, najvjerovatnije pojasa. Pravougaonog, skoro kvadratnog oblika, po svojim karakteristikama pripadaju grupi nalaza koji imaju izrazito dug vijek trajanja, a po obliku i materijalu su nepromjenljive.

Dva bronzana predmeta, romboična aplikacija s perforacijama i alka.

Jedini arheološki pokretni predmet iz crkve je željezni nož sa trnom za nasađivanje, koji spada u grupu višenamjenskih i univerzalnih predmeta i čiji se izgled i oblik nije mijenjao kroz stoljeća.

Novac

Pronađeno je ukupno 4 novčića u 4 groba. Jedan je dubrovački srebrni dinar, bez sigle. Na aversu je prikaz lika sv. Vlaha s natpisom · S · BLASIV · S · RAGVSII. Na reversu je prikaz Isusa Hrista u tačkastom obruču, s lijeve strane je monogram IⱭ, a desno XⱭ. Promjer je 20 mm. Prema tipologiji M. Rešetara, spada u tip 31/2 iz 1372–1421. Drugi je srebrni dubrovački dinar sa siglom. Na aversu ispod ruke sv. Vlaha je sigla u obliku petokrake zvijezde i oznaka S BLASIV S RAGVSII. Na reversu je prikaz Hrista u tačkastom obruču, s lijeve strane je monogram IⱭ, a desno XⱭ. Promjer je 20 mm. Jedan srebrni novčić je jako oštećen pa s njega nije moguće iščitati pojedinosti. Pronađena je i osmanlijska srebrna akča, analogna primjercima 16. vijeka.

Tumul

Sistematska istraživanje srednjovjekovnog lokaliteta Crkvina na Glasinačkom polju otkrilo je i postojanje starije faze naseljavanja iz perioda kasnog bronzanog doba. Ovo otkriće povećava broj poznatih gradina na području Glasinca. U blizini ovoga lokaliteta otkrivena je i nekropola pod tumulima, vjerovatno povezanu s gradinskim naseljem na Crkvini. Jedan od tih tumula iskopan je tokom kampanje 2014. godine.

Literatura

• Šefik Bešlagić, Sarajevo: Veselin Masleša, 1971. STEĆCI, KATALOŠKO-TOPOGRAFSKI PREGLED