Kreševo u srednjem vijeku
Kreševo (Kreševo, Chresevo) je srednjovjekovna utvrda, rudarsko naselje, trg i carina u župi Lepenici u kraljevoj zemlji i povremena kraljevska rezidencija.
Kreševo se prvi put se spominje 10. oktobra 1381.godine. Svoj razvoj zahvaljuje metalurgiji sa majdanima rude (srebro, željezo, bakar i živa) i topionicama. Na to ukazuje niz očuvanih toponima (štolna-šćona-stollen rudarski rov za vodu, jažve za odvođenje vode za ispiranje rude, selo Vranak, planina Hinač, šuma Tajbor). Ovdje je u pisanim izvorima 1445. zabilježen Radoslav valturk (topioničar), a 1470. prezime Zlatarić. Na ovom području je eksploatiran i azur (lapis lazuli).
U Kreševu Dubrovčani imaju svoju specifičnu povremenu koloniju koja je naročito razvijena u periodu 1434-1450. U tom periodu zabilježen je boravak 61 dubrovačkog trgovca. Ističu se češćim dolascima Ratko Pripković i Toma Klarić. Radi se o trgovcima koji su stalno boravili u Fojnici, a u Kreševo su dolazili samo radi pojedinih poslova. Podgrađe Kreševa (Potkreševo) se pominje 1432. (Sotocresseuo). Ono je imalo leprozorijum, sklonište za gubavce.
Kreševska tvrđava, sastavljena od gornjeg i donjeg grada, bila je na lokalitetu zvanom Bedem Kreševo (tvrđava) koji je dominirao nad okolnim područjem. Septembra 1444. u slavnom kraljevskom dvoru u Kreševu (slavni dvor Kralevstva mi u Kreševo) kralj Stjepan Tomaš je potvrdio privilegije Dubrovčanima.
Upravnu organizaciju u Kreševu predstavlja gradski knez, a to je 1445. knez Radoje Kristić zvani Kozoje. Tu se nalazio franjevački samostan podignut u prvoj polovini 15. stoljeća. Njemu dio imovine ostavljaju dubrovački trgovci u svojim testamentima (1449, 1461). Samostan je više puta stradao i bivao obnavljan tokom novog vijeka. Srednjovjekovna crkva bila je s osnovom u vidu jednobrodne lađe sa izduženim pravougaonim svetištem.
Pod osmanskom vlašću Kreševo je sjedište nahije (1469), koja je pripadala kadiluku Bobovac. Popis iz 1468/69. pominje u Kreševu 299 domaćinstava i 25 neoženjenih. Carina u Kreševu je pomenuta februara 1485. U 16-17. stoljeću tu je sjedište naiba, zastupnika sarajevskog kadije, emina (povjerenika za rudarske poslove) i serdara (šefa kreševskih janičara). Tu se nalazio i zatvor. U austrougarsko doba Kreševo je politička ispostava u fojničkom srezu. Godine 1879. ima 261 kuću i 1.319 stanovnika, a 1910. ima 316 kuća i 1.043 stanovnika (većina: 860 katolika, 175 muslimana). Početkom 20. st. u Kreševu zamire metalurška djelatnost. U Kreševu je svoje posljedenje dane proveo fra Grga Martić gdje je i umro (1905).
Literatura
uredi- Љубомир Стојановић, Старе српске повеље и писма I/2, Београд-С. Карловци 1934, 116-117, 360.
- Vladislav Skarić, Tragovi starog rudarstva u okolini Kreševa i Fojnice, Glasnik Zemaljskog muzeja XLVII, Sarajevo 1935, 29-34.
- Marko Vego, Naselja bosanske srednjevjekovne države, Sarajevo 1957, 64-65.
- Hamdija Kapidžić, Kreševo, Enciklopedija Jugoslavije, V, Zagreb 1962, 393.
- Desanka Kovačević, Trgovina u srednjovjekovnoj Bosni, Sarajevo 1961, 25, 74-75, 84, 103, 146, 150, 154, 156.
- Desanka Kovačević-Kojić, O knezovima u gradskim naseljima srednjovjekovne Bosne, Radovi Filozofskog fakulteta 6, Sarajevo 1971, 333-345.
- Vladimir Dumbović, Toponomastika Kreševa i okoline, Dobri pastir, XXV/1-4, Sarajevo 1975, 81-119.
- V. Dumbović, Rudarstvo Kreševa (historijsko-geografski prikaz), Dobri pastir, XXVI/1-2, Sarajevo 1976, 107-138.
- Д. Ковачевић-Којић, Градска насеља средњовјековне босанске државе, Сарајево 1978, 33, 73, 81, 135, 146, 151, 160, 212, 226, 275, 289.
- Ivan Marjanović, Kreševo 1, Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine III, Sarajevo 1988, 22.
- D. Kovačević-Kojić, Franjevci u gradskim naseljima sredenjovjekovne Bosne, Radovi HDZU 3, Sarajevo 1995, 33-44.
- Ante Buzuk, Kreševo u srednjem vijeku, grad-utvrda, Hrvatskamisao, VII/29, Sarajevo 2003, 105-116; Svjetlost Evrope u BiH, Sarajevo 2004, 27.
- Mile Jukić, Etnoloski i povijesni prilozi iz kreševskog kraja, Kreševo 2008.
- Esad Kurtović, Iz historije Kreševa u srednjem vijeku (Radoje Kristić Kozoje), Prilozi Instituta za istoriju 40, Sarajevo 2011, 23-54. [1][mrtav link]