Koncentracijski logor Auschwitz I

Koncentracioni logor Auschwitz I, bio je upravni dio kompleksa koncentracionih logora Auschwitz za vrijeme njemačke okupacije Poljske od 1939–45. godine. Nalazio se u malom poljskom mjestu Oświęcim (njemački:Auschwitz). Danas su dijelovi tog kompleksa muzej i od 1997. godine pod zaštitom UNESCO-a i na spisku svjetske baštine UNESCO-a. Od 27. juna 2007. godine nosi naziv Auschwitz-Birkenau – njemački nacionalsocijalistički koncentracioni logor i logor za uništavanje.

Logor Auschwitz I, 2001.

Osnivanje logora

1916. godine napravljene su barake za prenoćišta radnika u berbi na poljoprivrednim dobrima u okolini. Okupacijom Poljske 1939. godine od strane Njemačke, njemačke okupacione sile deportiraju poljske Židove, kao i Poljake za prinudni rad u logor u Auschwitzu. Sve do 1942. godine logor služi i za protivnike vlade koji se po potrebi koriste za prisilni rad. Iz logora bi se logoraši dalje transportirali za prisilni rad u Njemačku ili bi se koristili za rad na pješčari u okolini logora. Kasnije, zbog dobre povezanosti i povoljnih infrastukturnih uslova Heinrich Himmler naredbom stvara sigurnosnu zonu od dvadeset kilometara, koja bi se trebala koristiti za proizvodnju hrane i uzgoj stočarstva. SS preuzima upravu nad logorom i unajmljuje logoraše njemačkoj vojsci ili firmama u zavisnosti od potreba, u okolnim logorima za prisilni rad.

U planiranju logora učestvovali su i rukovodstvo firme I.G. Farben, za izradu kaučuka, te njen predstavnik Otto Ambros, koji je već 1940. godine zbog raspoložive infrastrukture i prirodnih bogatstava otkrio prednosti Auschwitza te zbog nalazišta kalka, soli, uglja i vode vidi mogućnost razvoja vlastite firme. Nakon sastanka sa Himmlerom 1941. godine osnivaju se I.G. Farben radionice u logoru Auschwitz.

Kapija na ulazu u Auschwitz sa natpisom Rad oslobađa

Prvi transport u Auschwitz bio je 20. maja 1940. godine. Sastojao se od trideset Židova iz Njemačke, koji su trebali preuzeti kontrolne i nadgledne funkcije u logoru. Njima su dodijeljeni logoraški brojevi od 1 do 30. 14. juna 1940. godine dolazi drugi transport sa 728 političkih zatvorenika iz Tarnówa, sa dodijeljenim brojevima od 31-759. U tom trasportu nalazio se i Poljak Wieslaw Kielar, koji je svoj petogodišnji boravak opisao u knjizi Anus mundi – Pet godina u Auschwitzu. Ukupno 18 zgrada, okruženih zidom, te dograđenim bolničkim objektima, zatvorom i krematorijom, već od augusta 1941. godine logor se naziva Blok 11 i ograđuje se bodljikavom žicom, izvan koje su dvije zgrade za boravak članova uprave i vojnika. Do 1944. godine logor je dograđivan novim barakama za logoraše, a na ulazu u logor od 1942. godine stoji cinični natpis Rad oslobađa (njemački: Arbeit macht frei).

Boravak u logoru

Organizacija deportiranja logoraša, te njihov boravak bili su perfektno definirani, te donošenjem zakonskih odredbi omogućena je propagandna blokada o događanjima u logoru. Jedan primjer su pisma i dopisnice logoraša.

Pismo Karla Zajonca iz logora Auschwitz 1940. godine, jednog od prvih logoraša iz drugog tranporta

Logorašima je u početku bilo odobreno primanje i slanje pošte na dopisnicama, na kojima su stajala slijedeća pravila:

Koncentracioni logor Auschwitz Prijevod sa dopisnice, koje su korištene u logoru Auschwitz

Prilikom pismene prijepiske sa logorašima moraju su poštivati slijedeća pravila:

• 1. Svaki zatvorenik smije mjesečno primiti ili poslati dva pisma ili dvije karte od svojih bližih rođaka. Pisma zatvorenicima moraju biti čitka i pisana tintom i ne smiju sadržavati vise od petnaest redova na jednoj stranici. Dozvoljene su samo koverte normalne veličine. Dozvoljen je samo jedan list normalne veličine. U jednom pismu smiju biti najviše pet poštanskih marki od 12 RPf. Sve ostalo je zabranjeno, sa prijetnjom oduzimanja. Dopisnice smiju imati 10 redova. Fotografije nisu dozvoljene.
• 2. Novčane pošiljke su dozvoljene.
• 3. Kod novčanih i poštanskih pošiljki bitno je naglasiti tačnu adresu, koja se sastoji od imena, datuma rođenja i logoraškog broja. Svi ovi podaci moraju se naznačiti na poštanskoj pošiljci. U slučaju nedovoljne adrese, pošiljka će se vratiti pošiljaocu ili uništiti.
• 4. Novine su dozvoljene, ali samo narudžbom preko pošte koncentracionog logora.
• 5. Pakete je zabranjeno slati, jer logoraši imaju mogućnost kupovine u logoru.
• 6. Zahtjevi sa oslobađanjem logoraša nisu mogući.
• 7. Razgovori sa logorašima i posjete su zabranjene.

Zapovjednik logora

Traka kao oznaka kapoa

Uprava logora dio je upravnih i kontrolnih poslova predala tzv. logorašima sa funkcijom (njemački:Funktionshäftling ). Nosili bi, radi lakšeg prepoznavanja, različita obilježja u vidu trake na ruci. Funkcije su se razlikovale hijerarhijski, te je postojao tzv. najstariji logoraš, koji je čak imao pravo odabira slijedećeg po hijerarhijskom nizu. Niža podjela bila je na nivou, dijela logora, baraka ili odjela. U radnim poslovima bi se odabirao tzv. kapo koji bi vodio radnu grupu na prislini rad, te samim tim imao određene olakšice u logoru. Zbog straha od gubljenja olakšica, usljed nemira ili nepoštivanja reda od strana potčinjenih logoraša i prednosti da se ne izlažu teškom radu, ti su logoraši bili pod ođredenim, vrlo jakim pritiskom i strahom od gubitka funkcije. Židovi su u toj hijerarhiji bili obično na dnu, dok bi na vrhu stajali njemački kriminalci, koji bi terorom nad zatvorenicima, osiguravali svoj status. Pod zapovjedništvom Arthura Liebehenschela, 1943. godine većina logoraša sa funkcijom je zamijenjena sa političkim zatvorenicima, te se status logoraša malo popravio

Logoraši

Uniforme logoraša Auschwitza

U početku su u ovom dijelu kompleksa bili zatočeni poljski opozicionari i intelektualci. Planirano je da u logoru bude oko 10.000 ljudi, ali već početkom 1942. godine bilo je u logoru 11.703 logoraša, od kojih su 1.510 bili ruski vojni zarobljenici. 1944. godine logor je brojao 18.500 logoraša. Od marta do augusta 1942. godine privremeno je smješteno 1.000 žena, koje su prebačene iz logora Ravensbrück. Krajem 1944. godine iz dijela Auschwitz-Birkenau bilo je prebačeno oko 4.000 žena.

Procedura prijema

Na ulazu u logor u tzv. Bloku 26, logoraši su morali predati svoje osobne stvari. Nakon tuširanja, dezinfekcije, fotografiranja, logorašima je tetoviran na lijevoj podlaktici šestocifreni logoraški broj. Dobijali su prugasta logoraška odijela na kojima bi morali nositi oznake u raznim bojama i oblicima po kojima bi se lakše razlikovali: Židovi, kriminalci, asocijalne osobe, emigranti, Cigani, pripadnici sekte Jehovinih svjedoka i homoseksualci. U zadnjim godinama rata nedostajalo je materijala za uniforme, pa su logoraši bili u civilnim odijelima.

Stopa smrtnosti kod logoraša bila je vrlo visoka. Razlozi su bili, osim masovnih smaknuća, neuhranjenost, nizak nivo higijene, bolest, težak rad i mučenja zatvorenika. U prvoj fazi postojanja logora od jula 1940. do marta 1941. godine umrlo je 2.500 logoraša. Od marta 1941. prilikom gradnje radionica za firmu Buna i izgradnji logora Auschwitz-Birkenau umrlo je 18.000 logoraša ovog logora. Po procjenama u ovom su logoru ubijeni ili umrli od teškog rada i bolesti izmedu 60.000 i 70.000 logoraša.

Masovna smaknuća

Logor je služio također kao mjesto za smaknuća. Poljski pripadnici otpora, taoci, kao i osumnjičeni navodni saboteri iz Gornje Šlezije su pred prijekim sudom Gestapo-a, saslušavani, osuđivani i smaknuti. Sud je radio pod vođstvom Rudolfa Mildnera. Ove žrtve nisu evidentirane kao logoraši, te se iz pronađene dokumentacije u Auschwitzu njihov broj ne može ustanoviti.

Dolazilo je takode do masovnih ubistava koja se mogu podijeliti na:

• U novembru 1940. godine strijeljano je 40 poljskih političkih zatvorenika u jednoj pješčari u blizini logora.
• Krajem jula 1941. godine ubijeno je djelovanjem ugljičnog monoksida 570 logoraša u tzv. Akciji 14f13 u dijelu logora Sonnenstein.
• U julu 1941. godine ubijeno je više stotina sovjetskih vojnih zarobljenika u obližnjoj pješčari.
• U augustu 1941. godine ubijeno je više logoraša evipanom, eterom ili fenolom, kao eksperiment doktora,koji su radili na ispitivanjima dkelovanja novih lijekova.
• U augustu isprobava SS-oficir Karl Fritzsch na sovjetskim ratnim zarobljenicima djelovanje insekticida preparat tzv. Ciklona B
• 11. novembra 1941. godine ubijen je 151 logoraš direktnim strijelom u glavu na tzv. Bloku 11
• Krajem 1941. godine ubijeno je u podrumu Bloka 11 250 bolesnih, 600 sovjetskih političkih komesara i oficira gasom Ciklon B.
• Također krajem 1941. godine u mrtvačnici pored krematorijuma ugušeno je gasom 900 sovjetskih vojnih zarobljenika.

Po ovim potvrđenim podacima, jasno je da masovno uništavanje Židova, nije proizvod kasnijih odluka nacističkog vrha, nego da se ta ideja razrađivala još ranije, zapravo na ljeto u ili jesen 1941. godine. Masovna, svakodnevna ubistva gasom počela su krajem marta 1942. godine u logoru KZ Auschwitz–Birkenau

Pokusi na logorašima

Pokuse na logorašima započeo je liječnik i član SS Carl Clauberg, masovnom sterilizacijom žena. Počeo je sa pokusima u decembru 1942. godine u ženskom logoru Auschwitz-Birkenau, a u aprilu 1943. godine dolazi u logor Auschwitz I, gdje nastavlja svoje eksperimente. Njegova metoda sastojala se u tome, da se hemijskim supstancama dovede do začepljenja jajnika. Pokusne osobe su bile u ubijeđenju, da se radi o običnim ginekološkim pregledima. 1. oktobra 1943. godine zabilježene su 394 logorašice, koje su kasnije umrle od posljedica ili bile ubijene i secirane radi temeljne analize. SS oficir i liječnik Horst Schumann, u početku je pokušavao pomoću röntgen zračenja uticati na sterilnost žena, te je kasnije radio na sterilizaciji 200 židovskih muškaraca koji su kasnije kastrirani. Eduard Wirths, koji je bio logorski liječnik, od 1. septembra 1942. do 18. januara 1945. godine eksperimentirao je sa novim lijekovim, te je odgovoran za trovanja logoraša od neispitanih lijekova. U aprilu 1943. godine odjel Waffen-SS za bakteriološka i hemijska djelovanja, ispitivali su djelovanje hemikalija i bakteriološko djelovanje pojedinih supstanci. Odjel je kasnije premješten u mjesto Rajsko. Postoje podaci po kojima je firma Bayer AG, koja je za 150 ženskih logorašica platila 170 RM po osobi, te u daljem izvještaju logoru kažu :

... Eksperimenti su provedeni, sve osobe su mrtve...Ubrzo ćemo stupiti u novi kontakt sa Vama, radi nove isporuke...

Organizacija i plan logora

Barake i blokovi

U koncentracionom logoru Auschwitz I logoraši su bili smješteni u zgrade bivše kasarne poljske vojske. Ukupno je bilo 28 blokova, ali svi nisu korišteni za smještaj logoraša.

Zatvor

U Bloku 11, kasnije nazvanom Blok 13 bio je logorski zatvor. U podrumu su se nalazile četiri ćelije za stajanje, bez vanjskog svjetla, čija je površina bila manja od 1m². Tzv. Stajaći bunker bio je kazna za prekršaje pravila logora. Npr. kazna od sedam dana bila je predviđena ako je logoraš u svojoj slamarici sakrio logorašku kapu kao zaštitu od hladnoće. Kao kazna za bijeg nekoliko logoraša iz logora zapovjednik Höß i Fritzsch izabrali su 23. aprila 1941. godine taoce od logoraša iz Bloka 2 i osudili ih na smrt izgladnjivanjem u bunkeru. 29. jula 1941. godine žrtvuje se poljski katolički svećenik Maximilian Kolbe, time da se oslobodi jedan logoraš iz bunkera i da njegovo mjesto zauzme on sam. Izmedu Bloka 11 i Bloka 10 nalazio se zid, nazvan Crnim zidom, na kojem su izvršavana smaknuća logoraša. Logoraši su se morali skinuti, zapisan bi bio broj logoraša, ime i datum rođenja, te bi jedan pripadnik SS-a pucao u potiljak.

Zatvorski bordel

Zatvorski bordel osnovan je u junu 1943. dodine na zahtjev Himmlera u Bloku 24 (sadašnje sjedište muzejskog arhiva). Prvi plan SS bio je izgradnja jedne barake iza Bloka 11. Služio je logorašima sa privilegijama kao nagrada. Čuvarima logora, pripadnicima SS-a posjet je bio zabranjen, te je za njih napravljen poseban bordel u Auschwitzu. Oko 60 njemačkih, poljskih i ukrajinskih žena izabrano iz ženskog dijela logora Auschwitz-Birkenau koje su bile raspoređene također u logoru Auschwitz-Monowitz.

Gasna komora i krematorijum

Kao gasna komora i krematorijum u logoru Auschwitz I koristio je bunker za municiju, koji je služio prvobitno za smaknuća prijekog suda Gestapoa za Gornju Šleziju. Na ljeto 1941. godine instalirano je postrojenje za provjetravanje. Bušenjem rupa na krovu bunkera, kroz koje se ubacivao ciklon B, omogućeno je masovno ubijanje logoraša od 1941. do maja 1942. godine. U jednoj akciji u decembru 1941. godine ubijeno je 900 sovjetskih ratnih zarobljenika, a u februaru 1942. godine 400 poljskih Židova, dovedenih sa prisilnog rada, odabranih zbog slabih učinaka na prisilnom radu, kao i bolesti. Ova jedina gasna komora u ovom dijelu logorskog kompleksa korištena je do maja 1942. godine.

Krematorijum je bio korišten do kraja jula 1943. godine. Kapacitetom nije zadovoljavo potrebe, te je bila planirana izgradnja novog, većeg krematorijuma. Narudžba datirana u oktobru od firme J. A. Topf und Söhne je stornirana, te su peći isporučene za Auschwitz-Birkenau. Krematorij je kasnije služio kao bunker SS vojnika za zažtitu od zračnih napada. Rupe za ubacivanje ciklona B na krovu su zabetonirane. Nakon rata poljske vlasti su vratile prvobitno stanje gasne komore, tako da dio tog bunkera odgovara pokušaju rekonstrukcije gasne komore. Ova teza korištena je u raznim fazama revizionizma neonacističkih organizacija i pokušaja političko desnih organizacija da gasne komore prikažu kao izmišljotinu i propagandu saveznika.

Pretpostavlja se da je u krematorijumu kremirano oko 36.000 ljudi. Broj ubijenih ljudi je po tvrdnjama Franciszek Pipera je mnogo veći.

Uprava

Pod upravom SS i njene službe za privredu i upravu, logor se širi, tako da u početku za potrebe smještanja sovjetskih vojnih zarobljenika, stvaraju ostali logori kompleksa Auschwitz:

• Logor Auschwitz-Birkenau,
• Auschwitz-Monowitz, te
• Vanjski logori kompleksa Auschwitz.

Logorom upravljaju:

• Rudolf Höß, od aprila 1940. do novembra 1943. godine, te nakon završene operacije deportacije Židova iz Mađarske od maja do jula 1944. godine.
• Arthur Liebehenschel, zapovjednik od novembra 1943. do maja 1944. godine,
• Richard Baer, zapovjednik od maja 1944. godine,

Oslobađenje logora

Između 17. i 23 januara 1945. godine oko 60.000 logoraša je evakuirano u pravcu zapada u otvorenim vagonima ili u prisilnom maršu. Logoraši koji nisu izdržali tempo marša, na licu mjesta su bili ustrijeljeni. Između 9.000 i 15.000 logoraša nije izdržalo i ubijeni su prilikom transporta ili marša. U logoru je ostalo oko 7.500 logoraša. Pretpostavlja se da u strahu od vojnika sovjetske Crvene armije, SS je pokušao uništiti dokaze i što više logoraša u kratko vrijeme ubiti. 27. januara 1945. godine u jutro jedinice 40 Armije Ukrajinskog fronta oslobađaju logor, i to prvo Auschwitz-Monowitz, te nakon toga oslobađaju Auschwitz I oko 15 sati. U logoru je ostalo oko 1.200 bolesnih i neuhranjenih logoraša, od kojih nije mnogo preživjelo nekoliko narednih dana. U borbama za oslobađanje Auschwitza poginulo je 232 sovjetskih vojnika.

Procesi i suđenja

• Ukupno 13 procesa na Nürnberškim procesima.
• Proces protiv komandanta logora Rudolf Hößa 1947. godine u Varšavi.
• Proces u Krakauu, protiv 40 čuvara logora.
• Procesi u Beču.
• Optužnice austrijskog ministarstva pravosuđa, bez donošenja presude.
• 6 procesa u Njemačkoj od 1963–70. godine.
• Proces u Beču protiv dva arhitekta, koji su učestvovali u izgradnji logora.
• Procesi protiv Carl Clauberga, Adolf Eichmanna, Irma Grese, Friedrich Hartjensteina, Josef Kramera, Heinrich Schwarza.

Također pogledajte

• Koncentracijski logori u Poljskoj

Vanjski linkovi

• "Auschwitz-Birkenau". auschwitz.org. Pristupljeno 9. 3. 2021.