Islam u Baškortostanu

Monoteistička religija islam pojavila se na teritoriji Baškortostana još u 7. vijeku nove ere.

Historija

7. vijek

Sufijska džamija

Prodor islama na teritorije Baškortostana omogućili su trgovački i ekonomski odnosi s muslimanskim zemljama, koji su sklapani tokom 8. i 9. vijeka. Prvim islamskim arheološkim spomenikom na Uralu smatra se mezar Levašovskog u Išimbajskom regionu u Baškortostanu. Tokom iskopavanja, pronađena su tri srebrna dirhema i jedan zlatni dinar arapskog Hilafeta iz 706. i 712. godine, a skelet je pronađen sa rukama pored tijela, a njegova glava je okrenuta ka zapadu, što ukazuje na ranomuslimanske pogrebne običaje.^[1] Postoje dokazi da je muslimanski poslanik Muhammed u 7. vijeku poslao jednog od svojih sljedbenika na Ural. O ovome svjedoče u svojim spisima historičari Hisametdin bin Šarifudin i Tadžudin Jalsigul el Baškordi, koji su također zabilježili o prvom predstavniku baškirskog naroda koji je primio islam. Turski teolog Osman Nuri Topbaš i poglavica sufijskog reda Nakšabandija Šejh Muhamed Nazim el Hakani pominju imena tri ashaba koji su poslati u Baškortostan.^[2]

10. vijek

Mauzolej Husein-bega. 14. vijek

Kulturni i ekonomsko-trgovinski odnosi sa zemljama srednje Azije pomogli su širenje učenja hanefitskog mezheba (vjerske škole) po cijelom Baškortostanu. Velika rasprostranjenost islama među Baškirima poslužila je kao povod za njegovo imenovanje za državnu religiju na teritoriji Povolške Bugarske tokom 922, koja je obuhvatala zapadni dio teritorije Baškortostana. Međutim, prema Frenku Alenu, "najvažnija u nizu brojnih i drevnih legendi o islamizaciji Baškira je ta, da se grad Bulgar ne pojavljuje u spisima, a islamizacija se pripisuje misionarima iz Buhare, Bagdada i Anadolije".^[3] Glavnu ulogu u preobraćenju Baškira u islam tokom ranih faza imali su sufijski misionari bratstava Jasavija i Nakšbandija, koji su stigli do južnog Urala iz urbanih centara srednje Azije, prije svega iz Buhare. Baškiri iz plemena Sart vjeruju da su u 14. vijeku na baškortsku teritoriju došli misionari među kojima je bio uzbečki mula Sejid bin Kujden, a sa sobom je doveo otprilike 200 vjerskih učenjaka, koji su se miješali sa Baškirima i time osnovali pleme Sart. Ovaj događaj je omogućio dominantan uticaj "lokalnog islama" među Baškirima, koji kombinira elemente sunitskog islama hanefitske škole i sufijskih običaja.

Iz 13. vijeka potiču zemni ostaci Šejha Muhameda Ramadana el Auša, zakopane na planini Auštau (sada u Učalinskom okrugu Baškortostana), a iz 14. vijeka mošti Husein-bega, "prvog baškirskog imama". Brat iz monaškog Reda Minorita, Jovan Ugarin koji je živio u Baškiriji sa Vilijamom Englezom "šest godina bez prekida", u svom pismu generalu, iz 1320. godine, rekao je: "Um vladara Baskardije i većine njegove porodice, potpuno je zatrovan Saracenskim obmanama".^[4]

14. vijek

Kao dio teritorije Baškortostanske muslimanske Zlatne Horde, Kazanskog i sibirskog kanata, Nogajska horda također je imala korist od daljeg jačanja islama kod Baškira. Sa Uzbek-Kanom na vlasti (1312–1342), islam je postao zvanična religija hanstva Zlatne Horde. Tokom njegove vladavine, Baškirima su poslati muslimanski misionari koji su obučavani u Bulgaru. U dolinama baškortostanskih rijeka – Beli, Uršaka, Demos, Čermasana, Ika mogu se naći grobovi više od 20 muslimanskih misionara.

Jedan od glavnih uslova pristupanja Baškortostana u sastav Rusije bilo je očuvanje slobode vjeroispovijesti i tradicionalnih običaja Baškira. Prekršaji ugovora od strane carske vlasti (prinuđeno pokrštavanje i sl.) u više navrata dovodili su do dizanja baškirskih ustanaka. Na primjer, ustanak pod vođstvom Sajid-Batira (Safar Kana) na kraju 17. vijeka poprimio je oblik džihada.

18. vijek

Medresa "Galija"

Historičar V. N. Vitevski govori o postojanju baškirskog glavnog svetilišta – Azijevske džamije koja je "tokom svih nemira služila kao baškirsko savjetodavno mjesto". U proljeće 1736. godine, džamiju je uništio odred smrti I. K. Kirilova tokom suzbijanja baškirskih ustanaka.^[5]

U periodu od 17. do 18. vijeka, muslimanski običaji i vrijednosti od ključnog su značaja u životu Baškira, njihovih porodica i bračnih i međuljudskih odnosa. Istovremeno, razvija se po Baškortostanu muslimansko obrazovanje, otvaraju se nove medrese i mektebi. Tokom 1788. godine, carske vlasti u Ufi osnovale su Orenburško muslimansko spiritualno udruženje, koje je upravljalo muslimanima. U isto vrijeme jača ugled islama i zvaničnog muslimanskog sveštenstva u Ural-Volgi. Do kraja 19. vijeka u pokrajini Ufa živjelo je otprilike 2.000 članova muslimanskog sveštenstva. Građani su obilježavali muslimanske svetkovine, rituale i tradiciju hodočašća do svetih mjesta. Potreba da se živi u skladu sa muslimanskim obredima i normama života doprinijela je razvoju pisanja arapskim pismom, kao i izgradnji džamija.

Krajem 19. vijeka javlja se intenzivno reformističko i tradicionalističko raspoloženje među muslimanima. Tradicionalistička reakcija (kadimizam) bila je izražena u obliku žalbi konzervativnih mula da će se povući u okvire vjerske zajednice i zanemariti procese ruske modernizacije. Reformistički pokret (džadidizam) koji se javio među pripadnicima intelektualne elite i progresivnih mula, u cilju očuvanja islama kao ideološkog sistema, on je pokušao da modernizuje muslimansku zajednicu kroz modernizaciju njene privrede, sekularizacije kulture i organizaciju društvenog i političkog života. Istovremeno su ubrzani procesi marginalizacije baškirskog društva i osiromašenja znatnog dijela stanovništva. Javlja se išanizam – degradirani sufizam izgubio je filozofske, etičke osnove, ali je zadržao običaje i oblike društvenih odnosa. Išanizam su uveli u region bratstva Nakšabandija – Mudžadidija, a njihova karakteristična osobina bila je ljubav prema ritualima i ritualno obožavanje dogmi. Mnogi od tih šejhova, osim vjerskih i nastavnih aktivnosti, bavili su se biznisom, politikom, postali veliki zemljoposjednici. To jest, sufizam je uklonjen iz sistema moralnog samousavršavanja, dok je ritualni oblik ostao.

Etnografske ekspedicije tokom 1893, 1894. i 1896. godine na području Baškortostana u svakom selu se nalazila džamija. Od 1913. do 1915. postojalo je 1.579 muslimanskih osnovnih škola (mekteba) u pokrajini Ufa, gdje je studirala 91.000 studenata (šakirda), od kojih je bilo 18.000 djevojčica. U 19. vijeku po Baškortostanu se širi jedna vrsta sufizma, struja klasične islamske filozofije – išanizam. Odlike išanizma, zastupljenog kod bratstva Nakšabandija i Mudžadida, bile su obaveznost obreda i rituala, kao i obožavanje dogmi. Centri islamskog obrazovanja su medrese: Galija, Gusmanija, Rasulija, Sterlibaševske medrese, Husejnija i drugih, a neke od njih su uvele niz novih nastavnih metoda.