Crkve brvnare u Bosni i Hercegovini

Crkve brvnare u Bosni i Hercegovine su naročit tip crkvenih zdanja izgrađen u potpunosti od drveta pri čemu je, kako im i samo ime kaže, brvno glavni građevinski element. Brvno je stablo koje nije obrađeno bar sa jedne strane. Predstavljaju skupinu objekata graditeljskog naslijeđa Bosne i Hercegovine, pa su neke proglašene za nacionalne spomenike.

Crkva svetog proroka Ilije u Marićkoj

Opšte

Crkve brvnare građene su svuda u svijetu gde je drvo bilo važan građevinski materijal. U Rumuniji ih je izgrađeno preko 100, u Slovačkoj preko 50, Srbiji, u Hrvatskoj postoje još četiri, Rusiji, Poljskoj, Ukrajini, Skandinaviji i u Čileu na ostrvu Chiloé.

Svjetska baština

Jedan dio crkvi nalazi se na UNESCOvoj listi mjesta svjetske baštine, u državama;

• Rumunija
• Slovačka
• Poljska
• Ukrajina
• Finska
• Norveška
• Čile

Tipovi

Prema popisu, koji je rađen 1911. godine, na prostoru Bosne i Hercegovine bila su ukupno 83 sakralna objekta izrađena od drveta, prvenstveno u Bosanskoj Krajini. Do 1952. godine bilo ih je približno trideset. Veliki broj drvenih crkava nestao je u toku II svjetskog rata i u godinama poslije njegovog završetka, zbog lošeg ili nedovoljnog održavanja.

Od pada Bosne i Hercegovine pod Osmanlije u XV stoljeću pa sve do kraja XIX stoljeća podignut je veliki broj crkava od drveta. Spomenute konstrukcije variraju u oblicima, kvalitetima i dekoracijama, ali ih je moguće podijeliti u četiri tipa:

• Prvom najstarijem tipu pripadaju crkve iz druge polovine XVIII stoljeća, koje odlikuje jednostavna gradnja, skromne dimenzije, a njihova konstrukcija se nalazi direktno na zemlji, bez temelja. Većinom su kosturnog sklopa, sa zidovima od užljebljenih dasaka, manji broj je od pravih brvana četvorougaonog presjeka. Brvna ovog tipa su na uglovima povezana na preklop. Niskih su zidova koji rijetko dostižu visinu čovjeka i strmih krovova, te manjih prozora. Spoljašnjim izgledom asociraju na seoske kuće. Ovom tipu pripadaju crkve brvnare u Šljivnu (1756.), Javoranima (1756.), Romanovcima (polovina XVIII stoljeća), Kolima (1759.) i Malom Blašku (1740.-1743.).
• Drugi tip odnosi se na crkve iz XIX stoljeća. Najčešće su od masivnog brvna, nešto većih dimenzija, dekorativnijih krovova, sa debljim slojevima šindre. Hramovi ovog tipa uvijek imaju poligonalne apside. Brvna su spojena na na dvostruki preklop. U ovaj tip ubrajaju se crvke brvnare u Palačkovcima (1843.), Rakelićima (1856.), Jelićka (prva polovina XIX stoljeća), Štrbcima (1875.), Vaganu (temelji iz 1672., obnovljena 1878.)
• Treći tip crkvi brvnara predstavlja prelazni tip koji ima osnovne karakteristike prethodnog tipa, s novijim elementima. Karakteristika prelaznog stila, odnosno trećeg tipa je trostrana apsida, plitka rezbarija i dekoracija bojom. Jedinu očuvanu crkvu brvnaru ovog tipa čini crkva u Krupi na Vrbasu (1735).
• Četvrtom tipu pripadaju novije crkve brvnare s razvijenijom osnovom, složenijom obradom materijala, i raskošnijom dekoracijom. Zidovi su visočiji, krovovi strmiji, a unutrašnjost veća. Kod ovih crkava javlja se vanjski trijem. U ovu grupu spadaju crkve u Drugovićima (1867), Busnovima (1870), Marićkoj (1870-1872), Imljanima (XVIII stoljeće) i Marinama (1888).

Crkva u Šljivnu

Jugozapadno od Banjaluke nalazi se selo Šljivno, danas bez ijednog nastanjenog stanovnika, a u prošlosti je bilo poput svojevrsnog crkvenog centra. U njemu se nalazi crkva brvnara na uzvišenju sa nazivom Banjalučke Vrhovine. Pored lokaliteta stare drvene crkve, podignuta je 1934. godine nova zidana crkva. Posvećena je Blagovijestima i smatra se najstarijom očuvanom crkvom brvnarom u Bosni i Hercegovini, jer se datira u 1756. godinu. Na skoro raspadnutom drvenom kolu očuvao se jedan dio sa oštećenim zapisom sa sitnim slovima, izveden crvenom bojom na bijeloj osnovi i samo se djelimično može pročitati. Na zapisu su očuvana imena istorijskih lica i datumi.

Odobrenjem oca .... visokopreosvećenog mitropolita dabrobosanskog gospodina, Gavrila Mik(h)ailovića ... Crkva i ... Bosanskom Mehmed paši zvanom Kukavica u ljetu po nastanku (svijeta) 7263 a po ovaploćenju Boga Slova... 1756 tekuće. Mjeseca decembra 12. dana, tada su prihod(i)... Svetu crkvu i nazove hram .... Mitropolit po imenu Gavrilo.... i gospodin Danilo.... gospodin iguman jeromonah...... 1756. (oktobra) 5. ...... Božanstveni polilej otkupi..

Po izvesnim pojavama na samoj građevini i po plitko i sitnije urezanoj godini 1838. na nadvratniku može se zaključiti da je crkva te godine obnavljana. Dodata je apsida kao produžetak. Nakon te prerade crkva je pripala prelaznom tipu.

Crkva brvnara u Romanovcima

Crkva brvnara u selu Malo Blaško

Crkva u Romanovcima

Graditeljska cjelina - Pravoslavna crkva brvnara posvećena sv. Nikoli u Romanovcima, općina Gradiška, proglašena je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Osnovu crkve predstavlja pravougaonik dimenzija 7,42 m dužine i 4,16 m širine. Visina zidova objekta iznosi 1,95 m, dok ukupna visina crkve, mjerena od nivoa terena do sljemena, iznosi 5,75 m. Crkva nema oltarsku apsidu.

Crkva u Malom Blašku

Graditeljska cjelina - Pravoslavna crkva brvnara u selu Malo Blaško sa pokretnom imovinom, općina Laktaši, proglašena je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Potiče iz perioda oko 1750. godine. Postavljena je na kamene temelje i cjelokupno izvedena od hrastovog drveta. Vanjske dimenzije osnove crkve su 7,19 x 4,02m. Ukupna visina objekta iznosi 5,11m. Pokrivena je strmim četverovodnim krovom od hrastove šindre, izvedenim nizom rogova, bez grebenjača, čije odsustvo omogućuje suptilnije spajanje krovnih ploha.

Crkva u Jelićki

Graditeljska cjelina – Pravoslavna crkva brvnara (crkva posvećena Prenosu moštiju sv. Nikole) u Jelićki, općina Prijedor. proglašena je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine

Selo Jelićka nalazi se u prostranoj ravnici zvanoj Timar, u donjem toku rijeke Gomionice, između Prijedora i Bronzanog Majdana i planina Kozara i banjalučka Vrhovina. Osnovu crkve predstavlja pravougaonik čije dimenzije su: dužina 9,00 m (mjereno bez apside) i širina 5,40 m. Crkva sa istočne strane ima petostranu oltarsku apsidu dužine 1,35 m. Oltarni prostor crkve je od naosa odijeljen ikonostasnom pregradom,sa ikonama slikanim tehnikom tempera na platnu. Slike su rad domaćeg majstora i oštećene su.

Crkva u Marički

Glavni članak: Crkva svetog Ilije u Marićki

Graditeljska cjelina – Pravoslavna crkva brvnara sv. Ilije u Marićki, općina Prijedor. proglašena je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine

Crkva u Palačkovcima

Pravoslavna crkva-brvnara svetih apostola Petra i Pavla sa pokretnim naslijeđem u Palačkovcima, općina Prnjavor je nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Selo Palačkovci nalazi se na sredini puta između Prnjavora i Dervente, na udaljenosti od oko 2 km jugozapadno od ceste koja vodi prema mjestu zvanom Crkvina, lokalitet Šuma. Godina gradnje ove crkve je 1843, što je vidljivo sa urezanog natpisa u vrhu dovratnika hrama. Crkva ima pravougaonu osnovu, dimenzija 9,82 x 4,56 m. Visina sljemena iznosi preko 7,00 m. Rađena je od hrastovih savršeno tesanih brvana čiji su spojevi i preklopi urađeni vrlo precizno. Zidna brvna su uža od temeljnih koja su postavljena na grubo pritesano kamenje i na uglovima su povezana dvostrukim preklopom. U enterijeru, crkva je podijeljena, kao i većina objekata ovog tipa, na: pripratu, naos i oltarski prostor. Ukrašena je ikonama. Obnovljena je 2004. i 2005. godine zahvaljujući sredstvima donatora i Vlade Republike Srpske.

Crkva u Krupi na Vrbasu

Crkva brvnara posvećena svetom Nikoli u Krupi na Vrbasu, Grad Banja Luka, je nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Crkva je smještena u zaseoku Tovilovići, na uzvisini na obodu hrastove šume. Do crkve vodi lokalna saobraćajnica u neposrednoj blizini glavnog puta Banja Luka - Jajce.

Crkva je izgrađena 1735. godine. Dimenziije objekta su: dužina veća od 8 m i širina veća od 6 metara, dodatom trostranom apsidom. Zvonik koji se nalazi u dvorištu crkve nije autentičan, tj. izgrađen je u novije vrijeme. Tokom posljednje rekonstrukcije crkve, uvedena je električna energija.

Crkva u Kolima Banja Luka

Građevinska cjelina – Crkva brvnara posvećena Vaznesenju Hristovom u Kolima, Grad Banja Luka, je nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.

Selo Kola smješteno je u banjalučkim Vrhovinama, na nadmorskoj visini od cca 420 m.n.v., desetak kilometara jugozapadno od Banje Luke, a u neposrednoj blizini puta Banja Luka - Ključ. Uži lokalitet na kojem se nalazi drvena crkva se naziva Branilovice. Crkva je pravougaonog oblika cca 7,18 x 4,21 m. Na udaljenosti od 7–8 m zapadno od crkve brvnare, podignut je, iza 2000. godine, poluotvoreni zvonik na stupovima.

Crkva u Lukama

Crkva u Lukama (Trebević)

Crkva Svetog Proroka Ilije je izgrađena u selu Luke, na Trebeviću, tačno 1.500 metara od novog magistralnog puta Pale - Tvrdimići - Lukavica. Podignuta je 1943. godine, a porušena 1955. godine. Gradnja je ponovo započeta 1993. godine, i završena 1996. godine po projektu Predraga Ristića, arhitekte iz Beograda. Ispred crkve je napravljen zvonik koji je fizički odvojen od broda crkve.

Crkva na Palama

Drvena katolička crkva na Palama

Graditeljska cjelina – Katolička crkva sv. Josipa na Palama proglašena je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Vanjske dimenzije objekta iznose 17 x 8 m, sa apsidom. Visina zidova crkve, mjereno od poda do početka svoda, iznosi oko 4 m, a visina do tjemena svoda oko 7 m. Zidovi crkve su rađeni od masivnih brvana (balvana) sa tankim drvenim gredicama između njih. Brvna su postavljena na kameni postament visine 40 cm, izrađen od nepravilno tesanih kamenih blokova, postavljenih u dva horizontalna reda. Dvovodni krov crkve je pokriven crijepom, a viševodni krovovi apside i zvonika limom.

Literatura

• Ljiljana Ševo, Banja Luka, 2002. -Crkva u Romanovcima, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Banja Luka, 2002.
• Petar Momirović, Naše starine III. Sarajevo: 1956, 149-173. -Drvene crkve zapadne Bosne
• Madžida Bećirbegović, Džamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini, 2. izdanje, «Sarajevo Publishing», Sarajevo, 1999.

Vanjski linkovi

• Drvena crkva u Laktašima