Arheološko područje Obre

Arheološko područje Obre nalazi se na području općine Kakanj, Bosna i Hercegovina. Neolit Bosne i Hercegovine zahvata vremenski okvir od VI do početka III milenija. Prostor između Kaknja i Visokog u neolitsko doba bio je relativno gusto naseljen. O tome svjedoče arheološki lokaliteti Arnautovići, Okolište, a posebno:

• Obre I (Raskršće), koje se danas može označiti kao najstarije neolitsko naselje u centralnoj Bosni i Hercegovini. Pripada periodima Starčevačke i Kakanjske kulture.
• Obre II (Gornje polje), neolitska aglomeracija iz vremena Butmirske kulture. Prostire se na površini 19 000–20 000 m² i označava jedno veće, gusto naseljeno neolitsko naselje.

Karta Evrope iz perioda ranog Neolita. Bosna i Hercegovina je prostor susreta Impresso kulture iz Sredozemlja i Starčevačke kulture sa centralnog Balkana

Karta Evrope iz perioda srednjeg Neolita. Porječje doline rijeke Bosne je prostor Kakanjske kulture

Lokalitet Obre I (Raskršće) udaljeno je od Gornjeg polja oko 200 m, ali s njim nema neposredne hronološke ni kulturne veze. Na Raskršću su konstatirani kulturni slojevi sa keramikom starčevačkog (6230-5990. godine) i kakanjskog tipa (5600-4900. godine), starijom kulturom od one na lokalitetu Gornje polje. Na osnovu toga, nalazište na lokalitetu Raskršće je nazvano – Obre I, a nalazište na lokalitetu Gornje polje – Obre II. Oba lokaliteta sondažno su ispivana u periodu 1963-1964. godine, a u periodu 1965-1967 istraživanja vodio je Alojz Benac.

Lokacija

Ovo područje udaljeno je od Kaknja u pravcu jugoistoka oko 8 km na prostoru savremenog sela Obre, između puta koji vodi iz pravca Kaknja ka Kraljevoj Sutjesci i desne obale rijeke Trstionice, koja dolazi sa istočne strane i nakon manje od tri kilometra daljeg toka ulijeva se u rijeku Bosnu.

Obre I

I pored duge istorije istraživanja prahistorijskih nalazišta u BiH, do sada je otkriveno svega dva nalazišta za koja se sa sigurnošću može reći da pripadaju starčevačkom kulturnom kompleksu. To su Obre I i Gornja Tuzla, koja se smještaju u „prelaznu zonu“ između neolita na jadranskoj obali i neolita na centralnom Balkanu i Podunavlju.

Centralni dio naselja Obre I obuhvatalo je površinu od oko 5000 m². Arheološka istraživanja vršena su 1965. godine pod rukovodstvom Alojza Benca. Tokom istraživanja otkopana je površina od 606 m² u centru naselja.

Starčevačka kultura

Keramika Starčevačke kulture

Kao i na gotovo svakom nalazištu starčevačke kulture i u Obre I (sloj I i sloj II), su zastupljene dvije osnovne grupe keramike: ukrašena i neukrašena. Ukrašava se barbotinom, slikanjem, utiskivanjem i urezivanjem. Barbotine ukras je najčešće organizovan u vertikalne kanelure (‘starčevačke kanelure’), a ponekad je nanošen bez reda ili prskanjem. Slikana keramika je izuzetno fina, tamno oker boje, preko koje je nanet crvenkasti ili crvenkastosmeđi premaz na kome se slika. Motivi su pravolinijski, uglavnom je to smjena tanjih i debljih vertikalnih linija. Pri obodu se ponekad slika jednostavna bordura ili ‘friz’ udvojenih linija sa ili bez šrafure.

Keramika Impresso kulture

Za razliku od slikane keramike, impresso keramika ima najčešće tamnosivu boju. Ona je uvijek tankih zidova, koničnih formi, sa naglašenim prelazom ramena u trbuh; sreću se i ‘trbušaste’ vaze sa blago izvijenim obodom i malo naglašenim dnom. Preovlađuju razne varijante tremolo motiva, koji više ili manje podsećaju na cik-cak linije. Monohromna keramika je ovde tradicija jadranskog neolita, a ne starčevačke kulture. Ona svoj život nastavlja dalje u proto-kakanjskoj kulturi. Ova klasa keramike je žućkastosmeđe ili crvenkastosmeđe boje, a olici su uglavnom visoke, konične ili zaobljene šolje, hemisferične šolje, tanjiri s prstenastim dnom i bikonične zdele sa kratkim vratom.

Rezultati C14 analiza obrađenih u laboratorijama u Los Angeles-u i Berlinu, a koja verovatno potiču iz jednog uzorka, daju nekonzistentne vrednosti i pokazuju starost između 5632 i 4918, što ove nalaze svrstava u sam kraj Starčevačke kulture.

Preplitanje dva stila ukrašavanja, dvije tradicije izrade keramike govori o specifičnoj mješavini kultura sa prevagom starčevačkih elemenata. < Benac je materijalnu kulturu otkrivenu u najdubljem sloju na ovom nalazištu okarakterisao kao starčevačko-impresso.

Kakanjska kultura

U srednjem neolitskom dobu došlo je do znatnih kulturnih promjena i pojave Kakanjske kulture, prve originalne neolitske kulture u Bosni i Hercegovini, sa novim keramičkim stilom. Nova grupa se genetski vezuje za Impresso i Starčevačku kulturu i za nove uticaje sa jadranskog i kontinentalnog područja. Razvijala se u tri faze. Posjeduje originala stil keramičkih izrađevina, sa slijedećim elementima:

• Nešto uproštena, barbotinska i impresso, gruba keramika, koja u starijij fazi posjeduje čvrstu vezu sa sa starijim neolitskim dobom. U srednjoj fazi ovaj tip keramike zamjenjuje obična gruba keramika (trbušasti lonci sa cilindričnim vratom, obični zaobljeni lonci i konične zdjele)
• Monohromna keramika, uglačene površine, smeđe i sive boje (poluloptaste šolje, tanjiri i zdjele, vaze tulipanskog oblika i vaze na višim zvonolikim nogama). U zadnjoj fazi javlja se i crnoglačana keramička roba.
• Kultne posude, ritoni, sa četiri zadebljane noge, kosim otvorom i velikom trakastom drškom. Ukrašavani su i crvenom pastoznom bojom

U ornamentalnom pogledu se smjenjuju plastični i urezani plitki motivi, u okviru šrafiranih traka, trouglova i rombova. Na ritonima čest je motiv bodljikave žice, koji u nekim slučajevima zatvaraju tzv. sunčev kolut.

Ostali nalazi

Otkrivrna je zemunička nastamba, ukopana 1m. u zemlju, dugačka 50m, a široka oko 5m. izgrađena od pruća i ilovače. I ako nisu otkriveni pregradni zidovi, predpostavlja se da su postojali, radi odvajanja porodica. Pored kuće je otkriven niz ljevkastih jama kao ostave, 3 ognjišta, izgrađena od kamenih oblutaka, premazana ilovačom i nekoliko žrvnjišta izrađenih od kamenih ploča i velikih oblutak. Glačana kamena oruđa (kalupasta sjekira) su dosta rijetka. Sitan kremeni alat rudimentarno obrađen, bez vrhova strelica, je česta pojava. Brojna su i koštana oruša (šila i špatule-ravnalice).

Svi nalazi pripadaju trećem i četvrtom sloju Obre I.

Obre II

U istraživanjima 1968. godine otkriveno je u Obrima II stambeno naselje u kojem zastupljeni su sljedeći objekti: kuće i druge građevine, ognjišta, vatrišta, peći, peplišta, radionička mjesta (žrvnjišta, kremeništa, glačališta), različite jame i kultna mjesta. Za izgradnju stambenih i drugih zgrada korišteni su drvo, kamen i ilovača.

Najstarije kuće imale su četvrtast oblik i liče na poluzemunički tip nastambe.

Najbolji primjeri kuća pripadaju srednjem građevinskom razdoblju, tj. razvijenoj fazi butmirske kulture, gdje su zastupljeni dvodijelni stambeni ostaci kuća, izgrađeni na površini zemlje. Unutar kuća evidentirani su zidovi, podjela na više prostorija, kalotna peć u svakoj kući te keramičko posuđe, vaze, žito i dr., dok su drvene zgrade predstavljale jednodijelne zgrade. Naselje je predstavljalo tip zbijenog sela, čitavo selo je brojalo 50–60 stambenih objekta, što podrazumijeva da se populacija sela kretala između 300–400 stanovnika. Osnovni tip sela su određivali redovi kuća pa se prema tome radi o naselju na redove. Stanovništvo se uglavnom bavilo stočarstvom, zemljoradnjom i trgovinom.

U naselju je bio zastupljen kult mrtvih, evidentirano je 11 dječijih ukopa, koji se vezuju za širi mediteranski običaj u kultu mrtvih, a odnosio se na žrtvovanje male djece u svrhu zaštite naselja i izazivanja plodnosti. Osim kulta mrtvih u Obrima II je bio zastupljen i razvijeni kult kamene sjekire, kult sunca kao i kult vezan za ritone na četiri noge.

Od pokretnog arheološkog materijala najbrojnija je keramika, čiji nalazi su jedini pravi izvor pomoću kojeg se mogu odrediti razvojne faze naselja. U II, najplodnijoj fazi, cvjetala je butmirska kultura, a u keramici se izdvajaju njene tri osnovne komponente: crnoglačana, spiralno-trakasta keramika, i keramika jadranskog tipa.

Pronađene su i veće količine kamenih objekata: stabilni i veliki ručni brusovi, žrvnjevi i različita tucala, zatim mlatovi – buzdovani, kamene sjekire, kremena oruđa (noževi, noževi-strugače, strugače, svrdla i strelice).

Od nakita prisutne su bile: ukrasne igle, privjesci do veprova zuba, nakit izrađen od morske školjke spondylusa, keramički kolutovi i dr. Plastična izrađevine u Obrima II se dijele na: ljudske plastične figure, ljudski plastični udovi, životinjske plastične figure i plastični ljudski prikazi na keramici.

Na osnovu C–14 analize, koju je vršila Marija Gimbutas ustanovljeno je da je neolitsko naselje Obre II egzistiralo u periodu od 5310-4910 do 4780-4440 godine p.n.e.

Arheološko područje – Prahistorijsko neolitsko naselje Obre II na lokalitetu Gornje polje u naselju Obre, proglašeno je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.