T-64

T-64 je sovjetski glavni borbeni tenk uveden u operativnu upotrebu 1964. godine. Bio je prvi sovjetski tenk sa tri člana posade što je bila posljedica upotrebe automatskog punjača topa. Bio je projektovan u isto vrijeme kad je projektovan T-72 tenk. Kasnije u modelu T-64A 1968. dodan je i 125 mm top s glatkom cijevi, koji je kasnije postao standard za sve ruske tenkove. Na njegovoj osnovi proizveden je T-80. Ovaj tenk je bio bolji od svih tenkova što je NATO imao od 1976. godine do uvođenja M1A1 (1985) i Leoparda 2A4 (1986).

T-64
Svojstva
Posada	3
Dužina	9,9 m
Širina	3,64 m
Visina	2,2 m
Težina	42,4 t
Oklop i naoružanje
Oklop	3-struki kompozitni oklop(K formula), s debljinom između 450 i 20 mm
Osnovno naoružanje	1x 125 mm 2A46 glatkocijevni top
Sekundarno naoružanje	mitraljez PKMT 7.62 mm, teški mitraljez 12.7 mm NSVT
Pokretljivost
Pogon	5-cil. višegorivi Dizelski motor 5DTF 700 KS (515 kW)
Suspenzija	torzijske poluge
Brzina na cesti	75 km/h
Snaga/težina	17,7 KS/tona
Domet	400 km, 500 km s vanjskim spremnicima

Razvoj

Projekat ovog tenka počinje pod vodstvom Aleksandra Aleksandroviča Morozova u fabrici Mališev u Harkivu. Prvi prototip je nosio oznaku Objekt 430 i proizveden je 1960. godine. Tek onda kada su problemi u počecima serijske proizvodnje mogli biti riješeni, prvi primjerci tenka T-64 (Objekt 432) su dostavljeni tek 1967. godine. Od 1974. godine divizije sovjetskih snaga u Istočnoj Njemačkoj su počele sa opremanjem ovim tenkom.

U tadašnje vrijeme T-64 je bio najmoderniji sovjetski tenk koji je objedinjavao novu dostupnu i tadašnju unaprijeđenu tehnologiju, stoga je T-64 bio opremljen stabilizovanim glavnim topom sa automatskim punjačem topa, kompozitnim oklopom, moderne nišanske i optičke sprave, stereoskopski daljinometar, kao i kompaktnim i jakim dizeskim motorom. U glavnom pogledu ovaj tenk u vrijeme kada je uveden predstavljao jednu revoluciju u oklopnoj tehnici, ali je također predstavljao jedan kompleksan i sistem skup za održavanje. Neke kompomnente kao što su motor, mijenjač, automatski punjač topa predstavljali su novine u vojsci i bile su u početnim fazama, tako da su se pokazale kao nepouzdane u upotrebi. Ove greške su bile riješene tek kod treće i četvrte serijske varijante.

T-64 je upotrebljavan samo u sovjetskoj armiji i nije bio izvožen u druge zemlje. Narodu i u međunarodnoj javnosti je prvi put prikazan već kasno, tek na paradi za 40. godišnjicu pobjede nad fašizmom na Crveno trgu.

Opis tenka

Pokretljivost

5TDF dizeski motor

T-64 pokreće dizelov dvotaktni, petocilindrični motor 5DTF snage 700KS i maksimalna brzina je 75 km/h. Domet mu je 400 km.

• brzina na cesti: 75 km/h.
• brzina na terenu: 35 km/h.
• omjer snaga - težina: 16.2 t.
• doseg: 400 km, 500 km s vanjskim spremnicima.
• pritisak na tlo: 88 kPa.
• dubina 1.8 m u vodi, s disalicom 5 m.
• najveći uspon 30°.

Ovaj motor predstavlja najslabiji element u dizajnu T-64. Iako je ujedinio kompleksni projekat i imao male dimenzjije a veliku snagu, bio je jako nepouzdan. Tokom službe se više puta modernizovao i iz prvobitnog dizel motora postao multi-fuel motor. Postojali su znatni problemi sa transmisijom (takođe potpuno novi dizajn) u prvobitnim verzijama, ali su ovi problemi riješeni u modelu T-64A. Kasnih osamdesetih, kada je pokrenuta proizvodnja tenka T-80UD koji je bio opremljen motorom 6TD-1 sa 1000 KS, dio T-64 se opremio sa njima, te su nastali tenkovi T-64AM, T-64AKM i T-64BM.

Naoružanje

• 125 mm glatkocijevni top 2A46M-1 (D-81TM) sa punjačem topa 6ETs40 kapaciteta 28 granata, brzina paljbe 8 granata u minuti, ukupni kapacitet spremnika je 36 zrna od čega je 8 vođenih raketa 9M112M "Kobra" (NATO oznaka "AT-8 Songster"). Dostupna punjenja topa su:
  • protivpješadijsko zrno (APERS) 3UOF-36, 3OVF-22 s nekoliko poboljšanih karatkteristika
  • potkalibarsko zrno (APFSDS) 3UBM-17 ili 3UBM-19 ili starije verzije sa dodatnim nabojem početne brzine oko 1.800 m/s
  • kumulativna punjenja 3VUK-25 ili 3UBK-21
• suspregnuti mitraljez PKT kalibra 7.62 mm sa spremnikom kapaciteta 1.200 metaka
• daljinski kontrolisani protivavionski mitraljez kalibra 12.7 mm NSV sa spreminikom od 300 metaka
• dimni bacači kalibra 81 mm 4+4 kod verzije T-64B i 6+6 kod verzije T-64A.

Oklopna zaštita

Oklop T-64 sastoji se od čeličnih ploča za tijelo i ljevani pancirni čelik za kupolu. Na posebno osjetljiva mjesta s prednje i čeone strane tijela kupole postavljen je oklop koji se sastoji od čelika i umetaka od stakloplastike. Postavlja se i reaktivno-eksplozivni oklop.

• 3-struki kompozitni oklop(K formula), s debljinom između 450 i 20 mm:
  • prednja strana: 120 mm čelik, 105 mm staklena vlakna, 40 mm čelik.
  • bočna strana: 80 mm čelik.
  • prednja strana kupole: 150 mm čelik, 150 mm staklena vlakna, 40 mm čelik.

Oprema

Ukrajinski T-64BM tokom vojne parade

• 1A33 sistem upravljanja paljbom (SUP), sa:
  • radijski navođenom protoivoklopnom raketom 9K112 Kobra koja se ispaljuje iz topovske cijevi tenka
  • 2E28M hidrauličnim stabilizatorom
• dnevnim nišanom 1G42 sa ugrađeni laserskim daljinometrom
  • TPN-1-49-23 aktivnim noćnim IC nišanom
  • L2G IC reflektorom postavljenim lijevo od topa
  • 1V517 balističkim računarom
  • 1B11 anemometrom

Opremu komandira tenka koji se nalazi u kupoli predstavlja:

• • PKN-4S kombinovani dnevno/noćni nišan radijusa 360 stepeni
  • PZU-6 protivavionski nišan
  • 2Z20 dvoosovinski stabilizator
• TPN-3-49 ili TPN-4 i TVN-4 noćni vizir vozača
• R-173M radio
• ABHO zaštita sa detektorima radijacije
• Oprema za forsiranje rijeka i vodenih prepreka dubine do 5 metara
• KMT-6 čistač mina koji se postavlja na prednji dio tenka.

Operativna upotreba

Hladni rat

Sovjetski T-64 u Istočnoj Njemačkoj 1980ih godina.

Prema navodima Davida Isbyja , T-64 je uveden u operativnu upotrebu 1967. godine u 41. gardijskoj tenkovskoj diviziji u Kijevskom vojnom okrugu. Razlog tome je bila blizini fabrike gdje se prozivodio ovaj tenk, početak uvođenja tenka u operativnu upotrebu i obuka posade su zahtijevali prisustvo stručnog osoblja iz fabrike. Pretpostvlja se da je tenk bio nepoznanica zapadnim državama u periodu od početka proizvodnje do polovine 1960-ih godina.

T-64A je u početku opremanja sovjetske armije bio raspoređivan po zapadnih vojnim oblastima tadašnjeg SSSR-a tokom 1970-ih godina te postepeno u jedinicama prve linije odbrane grupe sovjetskih snaga u DDR-u, te sovjetskim trupama u ostatku Varšavskog pakta. Prva takva jedinica koja je bila opremljena T-64A tenkom je bila 14. gardijska motorizovana divizija u njemačkom gradu Jüterbog Kada je NATO došao do saznanja o novom tenku nakon što je on bio raspoređen u DDR-u, u početku je od strane NATO-a bio pogrešno identificiran kao T-72. T-64 je pretežno korišten u jedinicama na sjeveru Istočne Njemačke koje su pripadale 2. gardijskoj tenkovskoj, 3. udarnoj i 20. tenkovskoj gardijskoj armiji. Iako su ga sovjetske snage počeli mijenjati u službi sa novijim T-80 tenkom, prije nego što su se sovjetske trupe u potpunosti povukle iz Istočne Njemačke krajem 1980-ih i početkom 1990-e tih godina, dvije divizije i 6. odvojena gardijska motorizovana brigada još su koristile T-64 tenk.

U septembru 1990. godine Sovjetski savez je imao 3.982 T-64 tenka u upotrebi zapadno od Urala, od koji su 2.091 bili u Ukrajini. Od njih 1.386 su bili verzija T-64A, 220 T-64AK, 1.192 T-64AB, 159 T-64BV, 420 T-64B1, 27 T-64B1K/BV1K i 578 T-64R. Za vrijeme SSSR-a T-64 se nije izvozio u druge zemlje.

Obično se izvještava da T-64 nije bio upotrijebljen u sovjetsko-afganistanskom ratu, jer 40. sovjetska armija koja je tamo bila raspoređena je bila opremljena sa T-54/55 i T-62 tenkovima, vjerovatno zbog ograničene upotrebe tenkova zbog planinskog terena. Mali broj T-64 tenkova je bio testiran u Afganistanu tokom januara 1980. godine, ali su brzo povučeni bez da su upotrijebljeni u borbi jer njihovui motori nisu dobro fukcionisali na velikoj nadmorskoj visini.

Nakon raspada SSSR-a

Uništeni T-64 u Donbasu

Nakon raspada Sovjetskog Saveza 1991. godine, nova kopnena vojska Rusije su standardizovale svoju tenkovsku flotu na T-72 i T-80 tenkove, dok je T-64 ostao u rezervi ili je povučen iz upotrebe.

U junu 1992. godine novoformira vosjka Pridnjestrovlja je preuzela 18 T-64BV tenkova od 59. gardijske motorizovane divizije iz vojne oblasti Odesa koji su korišteni u ratu u Pridnjestrovlju Dva T-64 su onesposobljena tokom ruske protivofanzive u blizini mjesta Bender , od kojih je jedan pogođen pritvtenkovskim topom 100 mm T-12. Ova akcija predstavlja prvu borbenu upotrebu ovog tenka.

Dok su tokom prvog čečenskog rata T-80 tenkovi korišteni u borbama, nije dokumentirana upotreba T-64 tenka tokom ovog sukoba, ali moguće da su korišteni u malom broju.

T-64 je masovno uveden u borbena dejstva tokom polovine 2014. godine u ratu u Donbasu, gdje je ukrajinska vojska upotrijebila T-64 kao glavni borbeni tenk u ofenzivnim djelovanjima protiv proruskih pobunjenika. Također, krajem augusta 2014. godine zabilježena je upotreba preko 20 T-64 tenkova u vojnim snagama Novorusije. Ukrajinski i NATO zvaničnici tvrdili su da su ovi T-64 tenovi isporučeni od strane Ruske Federacije pobunjenicima Od kraja augusta 2014. preko 70 tenkova t-64 različitih verzija uključujući najmanje tri tenka tipa T-64BM, dokumentirano je kao uništenih u ratu u Donbasu.

Verzije tenka

T-64BV

• T-64 originalna verzija sa topom D-68 kalibra 115 mm. Pravljen 1964-1968. Oko 600 komada napravljeno.
  • T-64R tenkovi T-64 dovedeni na nivo T-64A 1977-1981. ali sa starim topovima kalibra 115 mm.
• T-64A pravljen od 1969 do osamdesetih. Top 2A26 kalibra 125 mm i mnoga druga poboljšannja. Tokom službe često poboljšavan.

Povlačenje sovjetskih tenkova T-64B iz Mađarske 1990

• • T-64AK komandna verzija T-64A sa dodatnim radio uređajima
  • T-64AV verzija sa 179 modula ERO Kontakt-1
  • T-64AM vertija sa motorom 6TD-1 snage 1000 KS
• T-64B pravljen od 1976. godine. Modernizacija u oklopu, mobilnosti, SUV-u i vatrenoj moći uopšte. Novi top, SUV tipa 1A33 i keramički inserti su učinjeli ovaj tenk najboljim tenkom na svijetu do 1978 i uvođenja T-80B (koji je između ostalog imao isti SUV i top, ali bolji oklop) i dali Sovjetskom savezu prednost nad zapadom. Imao je sistem 9K112 Kobra koji mu je povećao domet paljbe na 4000 m.Obično je nošeno 6 takvih raketa. Dodano je i daljinsko upravljanje mitraljeza NSV.
  • T-64B1 modifikacija bez sistema 9K112. Zbog viskoke cijene ovog sistema (kao jedno civilno auto, odnosno 22% cijene cijelog tenka) odnos tenkova T-64B1 i T-64B je bio 2:1
  • T-64BV i T-64BV-1 modifikacije T-64B i T-64B1 sa ERO Kontakt-1, topom 2A46M1 i SUV-om 1A33-1. Cijena T-64BV-1 je oko 250,000 USD.
  • T-64BM T-64B sa motorom 6TD-1
• T-64BM2 modernizacija sa motorom 57DFM 850 KS novi SUV tipa 1A43U, autopunjač tipa 6ETs43 i sistem 9K119 Refleks
• T-64U modernizacija sa SUV-om 1A45 (sa T-80U).Dodata mogućnost da komandir vrši paljbu glavnog topa, Kontakt-5 ERO
• T-64BM Bulat Dok su T-64BM2 i T-64U bili prototipovi, Bulat je modernizacija obavljena u znatnim brojevima (oko 100). Kombinuje njihove elemente: ima SUV 1A45, autopunjač 6ETs43, termoviziju tipa "Buran" i ERO "nož", kompleks Refleks, odnosno Kombat (ukrajinski ekvivalent), novi sistem okretanja kupole. Cijena modernizacije je oko 860,000 USD.

T-64BM Bulat na paradi

• T-64BM1M verzija "Bulata" bez mogućnosti ispaljivanja raketa i sa drugačijim rasporedom modula "Nož". 50 tenkova ovog tipa je trebalo biti isporučeno DR Kongo, međutim zbog rata na istoku Ukrajine ovi tenkovi su korišćeni od strane ukrajinske vojske u tzv. "ATO"
• T-64E Modernizacija predstavljena 2011. godine. Modernizovani SUV, sistem stabilizacije, novi motor 5TDFE snage 850 KS. Moduli sa automatskim topom GŠ-23L (200+600 granata) i mitaljezom (koji pomjeren sa prvobitne koaksijalne pozicije) na vrhu kupole, daljinsko upravljani i sa novim panoramskim uređajem za komandira. Koristi oklop "Nož-2" tj. "Duplet" koji mu daje oklop RHAe 750 mm u frontalnoj projekciji. Cijena tenka je bila 1.12 milliona USD.
• BMPV-64 Teško borbeno vozilo pješadije na osnovi šasije T-64 tenka sa potpuno promijenjenom kupolom i otvorom na stražnjem dijelu. Naoružanje se sastoji od 30 mm topa s daljinskim upravljanjem i 7.62 mm mitraljeza. Borbena težina iznosi 34.5 tona. Prvi prototip je izrađen 2005. godine.
• BTRV-64 Oklopni transporter.
• UMBP-64 Modernizovana verzija koja će služiti kao osnova za nekoliko (planiranih) specijalnih vozila kao što su protivpožarno, sanitetsko i vozilo za PZO.
• UMBP-64 Verzija bez gusjenica sa 4 osovine, slična sovjetskim BTR verzijama. Vozilo pokreće 5TDF-A/700 motor, ukupna borbena masa iznosi 17.7 tona. Broj posade iznosi 3+8.
• BAT-2 Borbeno inžinjersko vozilo.

Korisnici

Trenutni korisnici

• DR Kongo - 25 T-64BV-1 tenkova nabavljenih od Ukrajine 2016. godine.
• Pridnjestrovska Moldavska Republika – 18 T-64BV tenkova.
• Ukrajina - 2.345 tenkova je bilo u upotrebi 1995. godine, 2.277 2000. godine, 2.215 tenkova 2005. godine. Momentalno se nalazi oko 600 tenkova u upotrebi, 900+ tenkova u rezervi, od kojih je 100 modernizirano na T-64BM standard.
  • Donjecka Narodna Republika
  • Luganska Narodna Republika
• Uzbekistan - 100 primjeraka u upotrebi 2017. godine.

Bivši korisnici

• SSSR
  • Bjelorusija
  • Kazahstan
  • Rusija