SOKO J-22 Orao
SOKO J-22 Orao ime je jurišnog aviona koji je izrastao u 1970-tim godinama iz kooperativnog projekta između SFR Jugoslavije i Rumunije zvano JUROM.
| J-22 Orao | |
|---|---|
 | |
| Proizvođač | SOKO |
| Prvi let | 31. oktobar 1974. |
| Glavni korisnici | SFRJ Srbija |
| Proizveden | 1978. |
| Broj napravljenih | 210 |
| Varijante | J-22,NJ-22,INJ-22 |
Historija
uredi
Nakon potpisivanja sporazuma o saradnji 1971, kooperativno udruženje JUROM bacilo se na istraživanje i obradu podataka o tadašnjim dostignućima u vojnim avionima. JUROM, umjesto da je stvorio novi avion, za osnovni uzor uzima francusko-britanski avion Jaguar, koji je se tada približavao serijskoj proizvodnji, i prilagoditi ga prema svojim proizvodno/tehnološkim mogućnostima. J-22 Orao je visoko krilni avion koji je bio izrađen od duralumija, s konzervativnim rješenjima. Za serijsku proizvodnju bile su zaslužne tvornice Soko Mostar za Jugoslaviju i Centrul National al Industriei Aeronautice Romane (CNIAR). Prvi prototipovi jednosjedi poletjeli su simultano u Jugoslaviji (J-22 Orao) i Rumuniji (IAR-93) 31. oktobra 1974, nedugo poslje 23. januara 1977. poletjeli su dvosjedni prototip NJ-22. Serijska proizvodnja započela je u Rumuniji 1979, dok je serijska proizvodnja u Jugoslaviji započela 1980. U prvoj seriji tvornica Soko Mostar napravila je 20 primjeraka, koji su imali određene razlike u odnosu na prototipne avione. Zbog male snage motora, napravljen po licenci već zastarjelog engleskog Rolls-Royce motora Viper Mk 622-41R, J-22 Orao nije bio dorastao ulozi za blisku podršku već je bio korišten kao izviđački avion. Motor Rolls-Royce Viper Mk-622-41R, je bio jedini motor koji je bio dostupan JUROM u to vrijeme i razlog tome bio je tehnološki embargo koji je tada postojao za Jugoslaviju i Rumuniju. Inače, motor Rolls-Royce Viper Mk-622-41R bio je razvijen početkom 1960-ih i bio je tehnološko nazadni, s velikom potrošnjom goriva i niskim potiskom (17,79 kN).
Dobijanje licence za motore za naknadno sagorijevanje Viper Mk 633-41 početkom 1980-ih omogućuje se stvaranje nove varijante J-22(NS) nazvana Orao 2 sa boljim performansama. Osim novog motora ova verzija dobila je i novu avioniku, koja je uključivala i Thomson-CSF VE-120T HUD, krila sa hibridnim pretkrilom, veći prostor za nošenje goriva. Avion je sada mogao ponijeti i veći teret: 2 x 1000 kg ispod svakog krila, te 800 kg ispod središnje ose. Prototip Orao 2 poletjeo je 20. oktobra, dok je u serijsku proizvodnju ulazi 1984. Dvosjedna verzija Orla 2 nosila je oznaku NJ-22(NS). Ono po čemu je ovaj avion najpoznatiji jest činjenica da je probni pilot Marijan Jelen u njemu probio zvučnu barijeru i tako je Orao postao prvi (i jedini) avion domaće konstrukcije, brži od zvuka (1,03 Macha). Za tako nešto je doduše avion trebalo uvesti u poniranje od 30 stepeni. U praktičnoj primjeni ova karakteristika Orlu nije značila baš ništa, ali je to bio dokaz da domaća avionska industrija može u dogledno vrijeme proizvesti supersonični avion, što se je i imalo u planu. Ta namjera je u užoj javnosti bila poznata kao projekat NA (novi avion) ili Yu-supersonic. Zbog raspada države nije nikada došlo do realizacije NA-a.[1]
Varijante
uredi- J-22
- jedno pilotna letjelica
- Raspon krila: m
- Dužina trupa: m
- Visina : m
- Potisak: 2 motora, licencno proizvedena Rolls-Royce Viper Mk 632-41 sa 17,79 kN potiska
- Površina krila: m 2
- Prazna težina: kg
- Maksimalna poletna težina: kg
- Maksimalna brzina: maha
- Maksimalna visina leta: m
- Dolet: km
- Naoružanje: 2 x topa GSh-23L od 23mm, 2 x podvjesne tačke s po kg tereta, 1 x podvjesna tačka ispod trupa od kg
- Ukupno korisnog tereta: kg
- Vrste oružja na podvjesnim tačkama:
- nevođene rakete od 57 mm ili 128 mm
- NJ-22(NS) Orao 2
- dvosjed
- Raspon krila: 9,62 m
- Dužina trupa: 13,96 m
- Visina : 4,5 m
- Potisak: 2 motora, licencno proizvedena Rolls-Royce Viper Mk 632-47 od 44 kN potiska s nakladnim sagorjevanjem
- Površina krila: 26,00 m 2
- Prazna težina: 5.700 kg
- Maksimalna poletna težina: 10.900 kg
- Maksimalna brzina: 0,98 Macha (1,03 Mach-a u poniranju)
- Maksimalna visina leta: 13.000 m
- Dolet: 1.320 km
- Naoružanje: 2 x topa GSh-23L od 23mm, 2 x podvjesne tačke s po 500 kg tereta, 1 x podvjesna tačka ispod trupa od 800 kg
- Ukupno korisnog tereta: 2.800 kg
- Vrste oružja na podvjesnim tačkama:
- TV navođene rakete AGM-65 Maverick, radio vođeni projektil zrak-zemlja Grom, kazetna bomba BL-755
- nevođene rakete od 57 mm ili 128 mm, projektil zrak-zrak AA-2 Atoll/R-13, napalm bombe, probojne bombe[2]
Modernizacija
uredi
U Srbiji je odlučeno da se na postojećim avionima Orao, koji su proizvedeni u fabrici aviona u Mostaru, izvrši modernizacija kako bi se produžio radni vijek jugoslavenskim domaćim avionima. U planu je da se modernizuju 12 aparata novim tehnologijama i time približe 4 generaciji borbenih aviona.
U prvoj fazi izvršiće se ugradnja optoelektronskog i napadno navigacionog sistema, računara naoružanja i misije, digitalne magistrale podataka i nterfejsa ka postojećim i novougrađenim senzorima i monitoru. U planu je da se na postojeći nišanski sistem (HUD - Head up display) ugradi Head Level Display/monitor koji će omogućiti pilotu da sliku sa optoelektronskih uređaja, sa superponiranom nišanskom simbologijom i navigacionim parametrima, vidi pred sobom bez spuštanja pogleda na druge uređaje u osetljivim trenucima izvršavanja zadatka. Modernizovan Orao imaće termovizijskeu kameru treće generacije, kao i laserski daljinomer za precizno utvrđivanje daljine cilja, novi balistički računar kao i najsavrijemeniji inecijalno navigacioni sistem koji trenutno koriste zapadni lovci četvrte generaciije. Ugradnjom ove opreme postićiće se efikasnije gađanje postojećim naoružanjem (top, nevođene rakete i avio-bombe). Najveću novinu prijedstavljaće sistemi za upotrebu vođenog naoružanja.
Druga faza modernizacije predviđa ugradnju kompleksnih sistema za samozaštitu aviona. U planu je da se ugradi senzor koji će posadu upozoravati da je avion radarski ili laserski ozračen, odnosno da je ugrožen vođenim protivvazduhoplovnim raketama sa radarskim ili infracrvenim vođenjem poput onih koje se lansiraju sa ramena strijelca, uključujući i senzore koji detektuju njihovo približavanje avionu.
Osim toga, imaće i aktivne (radarske) i pasivne uređaje za ometanje, uključujući i infracrvene mamce nove generacije, kao i nove radio stanice i uređaj za identifikaciju (IFF-transponder).
Brojnost
uredi- Zrakoplovstvo Srbije koristi oko 33 aviona Orao u varijantama J-22, NJ-22, IJ-22 i INJ-22. Svi Orlovi Srbijanskog zrakoplovstva nalaze se u 98. zračnoj bazi kod Kraljeva.
- Vazduhoplovstvo Vojske Republike Srpske je posjedovalo 7 aviona Orao u verziji J-22. Nakon što je VRS postala dio Oružanih Snaga BiH, zrakoplovstvo VRS je rasformirano, a prema riječima ministra odbrane, OS BiH nemaju sredstava za mlaznu avijaciju te je sudbina Orlova u BiH nepoznata.
Borbena upotreba
urediOrlovi su u BiH stigli 1991. kad su se jedinice JNA povukle iz Slovenije. Proglašenjem nezavisnosti BiH, 239. LBAE (Lovačko-bombarderska avijacijska eskadrila), koju čini 12 Orlova, bazirana u Bosni i Hercegovini na banjalučkom vojnom aerodromu, postaje jedinica VRS. Eskadrila ubrzo dobija nadimak "Risovi Vrbas". Djelovanjem HVO i vojske Republike Bosne i Hercegovine uništeno je nekoliko Orlova dok su jedan greškom oborile srbijanske protivzračne snage. Orlovi su slabo učestvovali tokom rata zbog zabrane leta.
Tokom rata u Hrvatskoj Orlovi su djelovali u službi avijacije JNA te avijacije VRS s aerodroma u Udbini. Orao je korišten za blisku podršku, napade na komunikacije te za izviđačke zadaće. U bliskoj podršci korištene su kasetne bombe BL-755 te navođene rakete od 57 mm te 128 mm. Zbog slabe oklopljenosti, niskog potiska motora i nepostojećih protivmjera za navođene toplinske i radarske protivavionske rakete Orlovi su bili lahka meta za hrvatsku protivzračnu odbranu.
Kosovo
urediOrlovi su se dobro pokazali na Kosovu, te za vrijeme NATO interbencije protiv Savezne republike Jugoslavije. Zbog raznih elektronskih komponenti NATO snage nisu mogle spriječiti upotrebu Orla, kao što su mogli protiv aviona sovjetske proizvodnje. Zbog mogućnosti da polete s nepripremljenih pista mnogi Orlovi bili su skriveni po šumama i tako su izbjegli uništenje. Prema tvrdnjama srpskih vojnih izvora, Orlovi su bili korišteni za obaranje krstarećih raketa Tomahawk, u čemu su bili prilično uspješni.[nedostaje referenca]
Reference
uredi- ^ Gunston, Bill. Encyclopedia Of World Air Power. London: Crescent, 1987. ISBN 0-517-49969-X.
- ^ Lambert, Mark (ed.). Jane's All The World's Aircraft 1993-94. Coulsdon, UK: Jane's Data Division, 1993. ISBN 0-7106-1066-1.
Literatura
uredi- Aleksandar Radić (2012). Orao – pogled iz jugoslavenskog ugla. Medija centar Odbrana. ISBN 978-86-335-0356-3.CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Dr Bojan Dimitrijević (2011). Izviđači Jugoslavenskog ratnog vazduhoplovstva. Medija centar Odbrana. ISBN 978-86-335-0323-5.CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Predrag Miladinović, Milan Micevski i Bojan B. Dimitrijević (2014). Jugoslavensko pomorsko vazduhoplovstvo 1918—1991. Institut za savremenu historiju. ISBN 978-86-7403-191-9.CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Dimitrijević, Bojan (2012). Jugoslavensko ratno vazduhoplovstvo 1942-1992. Beograd: Institut za savremenu historiju. str. 415. ISBN 978-86-7403-163-6. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
Vanjski linkovi
uredi
- Naš orao - četrdeset godina od prvog leta, str 9, magazin Odbrana, Arsenal br. 97, Aleksandar Radić, 15. januar 2015.
- Namenske platforme - mornarički izviđači, str. 28, magazin Odbrana, Arsenal br. 61, Aleksandar Radić, 15. januar 2012.
- Orao J-22 (RTS Dozvolite - Zvanični kanal)
- Majstori za Orlove (RTS Dozvolite - Zvanični kanal)
- Simulator za avion Orao (RTS Dozvolite - Zvanični kanal)
- Modernizacija aviona Orao (RTS Dozvolite - Zvanični kanal)
- Hi-Tech - Teleoptik Žiroskopi (RTS Dozvolite - Zvanični kanal)
- Novi simulator za avion Orao (RTS Dozvolite - Zvanični kanal)
- Avioni Utva (en)
- Rumunski nacionalni institut za aeronautiku "Elie Carafoli" (en)