Joseph Goebbels

Paul Joseph Goebbels (29. oktobar 1897 – 1. maj 1945) bio je njemački propagandista i jedan od najuticajnih nacionalsocijalističkih političara. Rođen je u 29. oktobra 1897. godine u Rheydtu, u blizini Mönchengladbacha. Kada su sovjetske snage ušle u Berlin, Goebbels je 1. maja 1945. godine počinio samoubistvo. Njegovi dnevnici su jedni od najznačajnih historijskih dokumenata o vremenu nacističke vladavine u Njemačkoj do kraja Drugog svjetskog rata.

Joseph Goebbels
Njemački kancelar
Vrijeme na dužnosti 30. april 1945 – 1. maj 1945.
Prethodnik	Adolf Hitler
Nasljednik	Lutz Schwerin von Krosigk
Lični podaci
Rođenje	(1897-10-29) 29. oktobar 1897. Rheydt, Njemačko Carstvo
Smrt	1. maj 1945(1945-05-01) (47 godina) Berlin, Nacistička Njemačka
Politička stranka	Nacistička stranka (1924–1945)
Supružnik	Magda Ritschel (1931–1945)
Djeca	6
Potpis

Biografija

Djetinjstvo

Goebbels je rođen 1897. godine u Rheydtu, (danas dijelu Mönchengladbacha), kao treći sin Friedericha (1867-1929) i Marie Goebbels (rođ. Oldenhausen). Sa svojom braćom Konradom (1895-1949), Hansom (1893-1947), sestrama Elisabeth (1901-1915) i Mariom Katharinom (1910), odrastao je u tradicionalno rimokatoličkoj porodici. Otac mu je bio prokurist u fabrici, nakon što je mladost proveo u traženju posla, zarađujući kratkotrajnim dnevnim poslovima. Majka mu je bila holandskog porijekla i u mladosti radila kao sluškinja na seoskim gazdinstvima (njem.: Magd). Kako nikad nije dobro svladala njemački jezik, uglavnom je komunicirala u dijalektu i bila gotovo nepismena. Zbog svoje odanosti religiji nikada nije bila članica NSDAP, a nakon samoubistva Goebbelsa, odbila je preuzeti njegovu ostavštinu. Sa četiri godine obolio je od upale koštane srži, te mu se desna potkoljenica deformisala, tako da je imao iskrivljeno stopalo (lat.: Pes equinovarus). Zbog svoje relativno male visine od 165 cm, bio je cilj propagadnih karikatura iz inostranstva i nazivan patuljkom, šepavcem i sl. (njem. Schrumpfgermane, Humpelstilzchen).

Studij

Goebbels se dobrovoljno prijavljuje u vojne jedinice u toku Prvog svjetskog rata, ali je zbog svoje mane proglašen nesposobnim. Roditelji ga upisuju u franjevačku gimnaziju u holandskom gradu Kerkrade, gdje vrijedi kao nadaren učenik, koji dolazi često u sukob sa učiteljima. Nakon gimnazije, Goebbels studira književnost i filozofiju na Friedrich-Wilhelms univerzitetu u Bonnu, Würzburgu, Albert-Ludwig univerzitetu u Freiburgu i Ruprecht-Karl univerzitetu u Heidelbergu. Svoju disertaciju promovira 1921. godine kod profesora, židovskog porijekla, Maxa von Waldberga. 22. maja 1917. godine Goebbels se učlanjuje u studentsku organizaciju W.K.St.V. Unitas Stolzenfels zu Bonn. Zbog mogućeg isključenja iz organizacije u Freiburgu, prelazi u Unitas savez u Würzburgu. U zimskom semestru 1918/19. godine istupa iz saveza, također pod prijetnjom isključenja. Nakon kraja Prvog svjetskog rata, doživljava privatnu krizu, koja ga dovodi do dezorijentiranosti i odstupanja, od do tada slijeđenih normi katoličke vjere. Njegova pisana djela ne nailaze na interes kod izdavača, kao ni u novinskim redakcijama. Težište njegovih radova svodi se na razne oblike nacionalne ideologije, te se simpatizira ca tzv. njemačkom Crvenom armijom, koja je učestvovala u Kapp puču, za vrijeme Weimarske republike. Njegovi se radovi svode na radikalnu ideologiju, koja propast starog sistema, poraz Njemačke u ratu, zamjenjuje novim društvenim sistemom, koji bi vodila vladajuća elita, kako u privredom tako i u upravnom sistemu. Nakon razočarenja u ljubavi, nakon što ga je tadašnja djevojka Anka Stalherm napustila, pada u potpunu emotivnu i materijalnu krizu. Za razliku od drugih visokih nacionalsocijalističkih političara, Goebbels nije bio antisemitista, mada nije mogao prihvatiti da je majka njegove nove djevojke Else Janke židovskog porijekla. Od 1922. godine posvjećuje se proučavanju rukopisa Oswalda Spenglera i Houston Stewart Chamberlaina. 1923. godine posredovanjem svoje tadašnje djevojke, dobija posao kod Dresdner banke, te radi na burzi, mada nakon devet mjeseci gubi posao. Iz ovog vremena pojavljuje se Goebbelsova mržnja prema kapitalizmu, te on nedostatke kapitalizma smatra zavjerom židovskih moćnika.

Politička karijera

Radikalizacija Goebbelsovih političkih pogleda započinje zauzimanjem Ruhrskog područja od strane francuskih i belgijskih trupa 1923. godine, kao i carinsko i političko otcjepljenje Rheinland područja. Goebbels je te političke odluke smatrao poniženjem Njemačke, te od tada dolazi do izražaja njegov antisemitizam. Već 1924. godine učlanjuje su u NSDAP. Iste godine piše eksperesionistički roman Michael. Ein deutsches Schicksal in Tagebuchblättern , koji izdavača nalazi tek 1929. godine.

Gregor Strasser

Goebbels postaje privatni sekretar Gregora Strassera, njemačkog političara, jednog od učesnika Hitler-Ludendorff puča. Sa braćom Strasser izdaje 1925. godine Nacionalsocijalistička pisma (njem.:Nationalsozialistischen Briefe). Kritičari iz desnog krila NSDAP smatraju njegove govore komunističkim, te on zajedno sa braćom Strasser, Gregorom i Ottom svoje političke stavove vidi više u socijalizmu nego u nacionalsocijalizmu. Dolazi čak do ideje da bi Njemačka trebala proširti saradnju i stvoriti politički savez sa Sovjetskim Savezom i Lenjinom, koga je smatrao nacionalnim osloboditeljom Rusije. Također Njemačka se ne bi trebala boriti za kapitalizam, a on se čak izjašnjava kao njemački komunist. U ovo se vrijeme Goebbels službeno distancira iod Hitlera. Nedostatak Hitlerove politike on vidi u nepravilnim novčanim tokovima njemačke industrije. U to vrijeme zalaže se za jačanje političkog krila braće Strasser, te premještanje centrale NSDAP iz Münchena prema sjeveru Njemačke. Hitler bi po tom planu ostao počasni vođa partije, a vođe partije bi bili braća Strasser. Na zasjedanju u Bambergu 14. februara 1926. godine, Hitler pridobija Goebbelsa, pokazujući mu odlomke iz knjige Mein Kampf, koji se dotiču propagande i organizacije partije. Oduševljen Hitlerovim idejama, Hitler ga pridobija k sebi, te mu on od tada postaje vjerni saradnik.

Djelovanje u Berlinu

Nakon toga, Goebbels dobija mjesto gauleitera u NSDAP za oblast Berlin-Brandenburg. Šef propagande u partiji postaje Gregor Strasser. NSDAP u to vrijeme u Berlinu je bila loše organizirana, većinu su imali komunisti i socijaldemokrati. Goebbelsov cilj bio je jačanje partije kroz okupljanje novih članova. Organizirajući partijske mitinge u radničkim okruzima Berlina, u istim lokalima gdje su se održavali mitinzi komunista, plakate NSDAP sliče komunističkim, te obavezuje sve članove NSDAP na obavezno prisustvo na demonstracijama 11. februara 1927. godine kroz Wedding. Time provocira komuniste, koji demonstraciju smatraju provokacijom, te istog dana dolazi do sukoba sa komunistima, koji su namjeravali omesti demonstracije. Ulaskom u dvoranu, napadnuti su od pripadnika SA, koji su u rezervi očekivali napad komunista. Tokom sukuba Goebbels mirno ostaje na bini, a nakon što su nekoliko pripadnika SA ozlijeđeni, dovodi ih na binu, demonstrativno im pružajući ruku i u govoru optužuje komuniste za nasilje. Njegov retoristički talenat privlači nove članove, te se slijedeći dan bilježi 2.600 novih članova, a od toga 500 ih se želi priključiti odredima SA. Na jednom slijedećem mitingu 4. maja 1927. godine biva od strane SA, jedan svećenik ozlijeđen, te šef policije Berlina, zabranjuje NSDAP u Berlinu. Goebbels izlazi na naslovnim stranicama novina. Osnivanjem klubova u gradu, Goebbels izbjegava zabranu, te i dalje drži govore na organiziranim mitinzima. Ovakvo političko stanje Goebbels koristi za sebe, propagandnim trikovima, predstavlja se kao mučenik, krivotvorenim fotografijama, koje ga prikazuju vezanog, stiče sklonost javnosti. U novinskim člancima piše kako je proganjan od strane komunista. Žrtve u vlastitim redovima proglašava partijskim nacionalsocijalističkim mučenicima (njem. Blutzeuge ). U ovo vrijeme Goebbels se sukobljuje sa zamjenikom predsjednika berlinske policije Bernhardom Weißom, koji je pokušavao jakim policijskim intervencijama, spriječiti propagandne aktivnosti nacista. Zbog njegovog židovskog porijekla ga Goebbels naziva Isidor Weiß.

Časopis Der Angriff

Profesionalnom najavom plakatima, Goebbels uz financijsku pomoć partije (NSDAP), osniva 4. jula 1927. godine novine Der Angriff. U početku novine se prodaju na, samo malo prodajnih mjesta, što Goebbelsa čini nezadovoljnim, te pokušava proširiti prodajnu mrežu. Novine su zamišljene kao radničke novine, koje bi mase pokretale protiv izrabljivača. Za Gregora Strassera, izdavača Berliner Arbeiter-Zeitung, nove su novine, bile konkurencija njegovima, te dolazi čak do obračuna izmedu prodavača dviju novina. 29. oktobra 1927. godine ukida mu se zabrana nastupa i govora, te Goebbels pojačava aktivnost u Der Angriffu. Njegova se slika pojavljuje skoro na svakoj naslovnoj stranici, a novine služe uglavnom za obezvrjeđivanje i potcjenjivanje političkih protivnika. Nakon što od političkih protivnika biva nazvan viši (glavni) bandit (njem.: Oberbandit ), već na slijedećim plakatima, svoj govor najavljuje frazom: Večeras govori viši bandit Dr. Goebbels (njem.:Heute abend spricht Oberbandit Dr. Goebbels).

Šef propagande NSDAP

Goebbels sa Hermann Göringom, snimak iz 1930. godine

Dana 27. aprila 1930. godine Hitler ga proglašava za šefa propagande unutar NSDAP. Time počinje njegova karijera organizatora masovnih demonstracija, priredbi sa postrojenom gardom, zastavama, koji gotovo obavezno prate dolazak govornika na binu. Goebbels ne nastupa na svim govorima, uvodi govornike tzv. Reichsredner, koji su od njegove strane instruirani i kontrolirani. Shvatajući svoje mogućnosti manipuliranja masama, Goebbels je u razgovorima, kao i u svojim bilješkama iznosio čuđenje lakoćom i mogućnostima manipulisanja. Osim progadandnih akcija, poticao je i teror od strane odreda SA, koje je u svojim člancima označavao kao heroje. Smrt Horsta Wessela iskoristio je organiziranjem sahrane i držanja govora za stvaranje kulta ličnosti Horsta Wessela, za čiju je smrt okrivio komuniste.

U članku Was wollen wir im Reichstag?, objavljenom 30. aprila 1928. godine u časopisu Der Angriff Goebbels je iznio načine preuzimanja vlasti, nakon ulaska NSDAP u njemački parlament.

Mi ulazimo u skupštinu (njemački: Reichstag), da se opskrbimo arsenalom oružja demokracije. Članove parlamenta pobijedit ćemo vlastitim oružjem. Ako je demokracija tako glupa, da nam pruži sve mogućnosti, to nije naš problem. Nama je dozvoljena svaka zakonska mogućnost, za revolucionarno mijenjanje sadašnjeg stanja. Ako nam uspije u parlamente uvući 60 do 70 agitatora, time ćemo omogućiti da država financira i potpomaže nas borbeni aparat. Dolazimo kao neprijatelji, kao vuk koji napada ovčije stado...

Na izborima za skupštinu 1928. godine Goebbels je zajedno sa jedanaest predstavnika NSDAP izabran u parlament.

Izbori

Za parlamentarne izbore 1930. godine Goebells je postavio cilj najmanje 40 izabranih predstavnika NSDAP. Na preko 6.000 propagandnih mitinga, nastupili su birani govornici, koji su prezentirani u novinama, plakatima, koje su preplavili državu. Rezultati, sa osvojenih 18% glasova, dodijelili su mjesto 107-ici predstavnika u parlamentu. Novac je počeo dolaziti od strane bogatih industrijalaca i Časopis Der Angriff počeo je izlaziti kao dnevnik. Politika tadašnjeg predsjednika vlade Heinricha Brüninga, kao i uticaj ekonomske krize, povećao je broj članova partije na preko milion. Raznim obećanjima biračima, koje će ostvariti ako nacisti dođu na vlast, pridobio je mnogobrojne birače. Mada često dvosmislenim izbornim obećanjima (npr. Najavio je smanjenje stanarine, ali i povećanje prihoda od najma stanova stanodavcima.), zadobio je većinu željenih glasova. Pobjeda na izborima nije donijela željenu prevlast, te se Goebbels okreće novim izborima, izborima za kancelara 1932. godine, gdje uspijeva zadobiti kandidaturu Adolfa Hitlera protiv Hindenburga. Na tim izborima i pored angažmana Goebbelsa, Hitler nije dobio potrebnu većinu, mada se čak i Goebbels osobno pojavio na tri predizborna mitinga. Hindenburg je dobio relativnu većinu u drugom krugu izbora. Goebbelsova namjera je da se u narednim izborima Hitler češće pojavljuje kao govornik, novinari pripadnici partije se instruiraju, o načinu izvještavanja javnih nastupa Adolfa Hitlera. Osim organizacije mitinga, Goebbels reaguje nasiljem i provokacijama, organizira sukobe izmedu komunista i nacionalsocijalista

Dolazak na vlast

Na skupštinskim izborima 1932. godine NSDAP osvaja 230 mjesta u parlamentu. Te godine dolazi do problema sa financiranjem, te prijedlog Gregora Strassera da se stvori koalicija sa drugim partijam, biva od Goebbelsa odbijen. Mada izuzetno rijetko, suradnja sa komunistima 1932. godine, približava NSDAP radničkoj klasi. Na nekim fotografijama pojavljuje se sa Walterom Ulbrichtom, što dovodi do gubitka glasova na strani konzervativnog krila birača. U predizbornoj kampanji za parlament Weimarske republike, za područje Lippe-Detmold, omogućilo je Goebbelsu organizaciju mitinga na kojima je nastupilo cjelokupno vodstvo partije. 30. januara 1933. godine Hitler je izabran za kancelara i na prvoj paradi sa jedinicama SA pojavio se Hitler sa Goebbelsom. U svom dnevniku povodom preuzimanja vlasti napisao je ...Nastalo je novo carstvo, ... mi smo na cilju. Njemačka revolucija počinje...

Ministar propagande

Goebbels na mitingu, august 1934.

13. marta 1933. godine Goebbels je proglašen ministrom narodnog obavještavanja i propagande. Pod kontrolom ovog ministarstva nalazile su se u to vrijeme literatura, štampa, umjetnost, pozorište, radio i film. Goebbelsu je već vrlo rano bilo jasna važnost radija, kao masovnog medija, nad kojim je u Njemačkoj još vlada Franz von Papena 1932. godine preuzela upravu. 1933. godine u cilju masovnog informisanja naroda predstavljen je i pušten u prodaju jednostavni radio prijemnik sa povoljnom cijenom od 36 Reichsmaraka, pod nazivom DKE38 kao skraćenica za Mali njemački prijemnik 38 (njem. Deutscher Kleinempfänger 1938). Film je takode korišten u propagandne svrhe. Mada su gotovo tri četvrtine snimljenih filmova bile komedije, producirani su filmovi sa antisemitskim sadržajem kao npr. Der ewige Jude i Jud Süß, na kojem je i sam Goeebels radio. Njegov uticaj širio se i na autore scenarija. 1937. godine uspio je primorati Alfreda Hugenberga za prodaju filmskog studija i firme Ufa, koja je prešla u državno vlasništvo. Od Goebbelsa osnovana kulturna komora (njem.: Reichskulturkammer), kontrolisala je pristup svim područjima kulture. Židovski su umjetnici postepeno protjerani iz svih oblasti, a njihova su djela na razne načine prisvajana i otimana. Organiziranjem izložbe „Entartete Kunst“, Goebbels je političkim dekretom prisvojio umjetnička djela poznatih židovskih umjetnika.

Goebbelsov odnos prema Židovima

Odnos Goebbelsa prema Židovima, razlikuje se vremenski, mada se u njegovim ranijim dnevnicima nalaze antižidovske izjave. U razdoblju prije preuzimanja vlasti od strane nacionalsocijalista, njegovi novinski članci pokatkad govore negativno o Židovima, mada postoje i njegove izjave o novinaru Theodor Wolffu, šefu redakcije Berliner Tageblatt, kojeg je kao novinara cijenio. U kasnijem razvoju, pogotovo nakon dolaska u Berlin, sukobom sa šefom berlinske policije, koga ironično naziva Isidor, te objavljivanjem 10 teza o Židovima, odnos prema Židovima, pretvara se u otvorenu mržnju. Kasnije odluke Hitlera o konačnom rješenju židovskog pitanja, kao i odluke Wansee konferencije, nadovezuju se na Goebbelsove stavove iz tridesetih godina. U svom dnevniku 27. marta 1942. godine napisao je:

...Iz Generalnog guvernemana počevi od Lublina, počelo je raseljavanje Židova prema istoku. Protjerivanja se provode prilično barbarski, tako da Židovima puno čega ne preostaje. Okvirno rečeno, može se utvrditi da ih se 60% mora likvidirati, dok se preostalih 40 % može iskoristiti za prinudni rad. Bivši zapovjednik Beča (Gauleiter), koji provodi ovu akciju, radi to sa obzirom, da ne upada u oči u okruženju. Nad Židovima se provodi teror, koji je barbarski, ali koji je nadasve opravdan. Nagovjest našeg Vođe, da će se time započeti stvaranje novog svjetskog poretka, ostvaruju se na najstrašniji način.…

Neki historičari, objašnjavaju ovakvo pisanje Goebbelsa, njegovim oportunističkom približavanju Hitleru, mada drugi njegovi radovi, članci u novinama, kao i dnevnički dijelovi, govore o jasnoj mržnji prema Židovima.

Kristalna noć

Inicijator novembarskih pogroma 1938. godine, nazvanih Kristalna noć smatra se Goebbels. 8. novembra na godišnjicu minhenskog puča, Goebbels je u svom govoru optužio Židove za ubistvo Ernst Eduard vom Ratha. U govoru je ukazao na već započete akcije nasilja u Magdeburg-Anhalt i Kurhessenu, te je naglasio da partija nema interesa za smirivanjem nemira. Akcije su širene preko regionalnih partijskih uprava i odreda SA, koji su imali za cilj, stvaranje nereda, koji bi trebali biti predstavljeni kao opravdani bijes naroda.

Drugi svjetski rat

Početak rata 1939. godine, Goebbels nije primio sa oduševljenjem. U strahu od gubitka rata, kao i nepopularnosti rata od strane širokih masa, izjavio je nakon ulaska Velike Britanije u rat:

...Neka nam se Bog smiluje, ako izgubimo ovaj rat...

Usprkos tome, Hitleru je javno ponudio svoju pomoć i podršku na svim poljima svog djelovanja.

Ratna propaganda

Goebbels na jednoj karikaturi

Odmah nakon početka rata, zakonskom je odredbom zabranio slušanje stranih radio stanica. Čak su i ministri u vladi, trebali posebno odobrenje za prijem programa stranih radio-stanica. Za neizvršavanje i nepoštibanje ove zakonske odredbe u ekstremnim slučajevima bile su predviđene i smrtne kazne. Od 1940. godine bio je izdavač novina Das Reich, koje su izlazile jednom sedmično. U člancima je, kao i partijskim sjednicama te javnim istupima, iskazivao svoju vjeru u konačnu pobjedu njemačkih trupa, kao i moralnu, vojnu kulturnu nadmoć njemačkog naroda.

Puč 20. jula 1944.

Smatra se da je za neuspjeh pokušaja vojnog puča 20. jula 1944. godine upravo Goebbels zaslužan. Major Otto Ernst Remer u operaciji nazvanoj Walküre, imao je zadatak uhapsiti Goebbelsa. Međutim zbog nesporazuma i Remerovog prvobitnog mišljenja da je Goebbels na strani pučista, Remer je nakon telefonskog razgovora sa Hitlerom, promijenio stranu, te preuzeo Hitlerovu naredbu o organizovanju hapšenja pučista. Kako su zbog propusta u organizaciji puča, telefonske linije ostale neprekinute, Goebbelsu je lako bilo stupiti u kontakt sa Hitlerom, te provoditi dalje akcije u cilju obavještavanja naroda o neuspjehu puča. Snimkom sa Hitlerovim glasom, emitovanom na državnom radiju, Goebbels je otklonio svaku sumnju u uspjehu puča.

Totalni rat

Usljed savezničkih bombardovanja njemačkih gradova, raslo je nazedovoljstvo stanovništa, ponajviše prema vlasti i nemogućnosti vojske da zaštiti gradove od uništavanja. Tako se, umjesto zaštite od bombardovanja, stanovništvu nudila pomoć u hrani, nužnom smještaju, te su se u propagadnim žurnalima težiste stavljalo na pomoć države ugroženom stanovništvu, a manje na stvarne uzroke. Nakon poraza u bitci za Staljingrad, te predaje njemačkih jedinica sovjetskim trupama 31. januara i 2. februara 1943. godine. Goebbels je pokušao verbalnim uljepšavanjem situacije, smanjiti intenzitet poraza. Vjerom u pobjedu, potrebu za solidarnošću, obračao se njemačkom narodu, ciljem da problematiku poraza preokrene u motiv za borbu protiv neprijatelja. U takvim govorima, došlo je spominjanja fraze Totalni rat, koju je Goebels kasnije često povezivao sa mržnjom prema neprijatelju i željom za konačnom pobjedom.

Na dan 31. januara i 2. februara 1943. u Trećem se rajhu širila vijest o predaji njemačkih snaga pred Staljingradom. Goebbels je naredio da se ova vijest objavi u većini njemačkih novina sa crnim okvirima, čime bi se predstavila tuga za gubitkom bitke. Poraz je Goebels propratio komentarima o preustrojavanju trupa, mada ovi verbalni eufemizmi ( npr.Frontbegradigung) nisu uspjeli u narodu promijeniti mišljenje o porazu i budućoj propasti režima. Time započinje proklamiranje revolta, poziv na solidanost i međusobno povjerenje sa vojnicima na frontu, te poziv na sveopću borbu protiv neprijatelja, ne samo bombardiranjem pogođenih građana, nego sveukupnog njemačkog naroda.

Kao i Hitler, Goebbels je bio uvjeren da je odluka o uspjehu ili neuspjehu historijskih događaja učinak, izgovorene riječi i njegovih političkih govora. Nakon što je poraz u Staljingradu, trebao podići retoričkim aktom u Njemačkoj, te time pojačati hrabrosti i nepokolebljiva odlučnost ponovne pobijede, odlučuje da poistovjećivanjem naroda i skupštine učvrsti vjeru u pobjedu, te pozivom na Totalni rat, aktivira mržnju i bijes naroda na mitinzima, te stvarajući raspoloženje u narodu, svim sredstvima obeća pobjedu nacističkih ideja u Evropi.

Samoubistvo

Goebbels čestita maloljetnim borcima u Laubanu, 9. mart 1945.

U aprilu 1945. godine Goebbels se nalazi zajedno sa porodicom u podzemnom bunkeru, koji se nalazio ispod sjedišta vladine zgrade. 21. aprila 1945. godine zadnji se put obratio javnost riječima:

Branitelji Berlina! U vas su upereni pogledi vaših supruga, vaših majki i vaše djece. Oni su vam povjerili svoju budućnost. Vi znate svoju zadaću i znam da će te je primjerno ispuniti...Ja ostajem sa svojim suradnicima u Berlinu. Moja žena i djeca ostaju također sa mnom. Aktivirat ću sve raspoložive snage za odbranu Berlina. Moja djela služit će vašem dobru i odbrani od zajedničkog neprijatelja...

Vanjski linkovi

• Joseph Goebbels na Wikimedia Commonsu