Gradac (srednjovjekovno naselje)

Gradac se prvi put spominje vjerovatno 1352. u pismu bana Stjepana II Kotromanića, jer se sa sigurnošću ne može tvrditi da je tu navedeni Gradec istovjetan Gracu kod Hadžića. Radi se o dosta raširenom toponimu na južnoslavenskom području. Ako se u kojem slučaju radi o istom naselju, onda on nije iščezlo do kraja srednjeg vijeka. Navodi se u tursko-osmanlijskim popisima džizije, koji su izdati 1488/89. i 1490/91. U starijem popisu pod stavkom 23 upisana su naselja pod Sarajevom: Popoviça ve Gradişde, Lasva ve Milne, a u napomeni Visoko ma'a Lepeniça ve Dubrovnik ve Graç, dok se u mlađem popisu navode: Boboviçe, Gradişte, Laşva et Milena, odnosno Visoko, Lipniçe, Dubrovnik, Graç, kao naselja koja pripadaju Sarajevu (Saray ovasi). Kao što se vidi, Gradište i Gradac (Graç) različita su naselja. Gradac se nalazi zajedno s Visokim, Lepenicom i Dubrovnikom, što ojačava hipotezu prema kojoj je Gradac na mjestu Hadžića. Već je od ranije postojalo ilirsko naselje. Postoji i nekropola stećaka kod Graca. Od utvrde koja se vidi sa magistralnog puta M-17, sjeverno i sjeveroistočno od nje nalazi se Varda stijena. Riječ varda je nastalo iz srednjovjekovnog latinskog, zapravo italijanskog gvardia i ovdje se udomaćilo posrednim putem preko obližnjeg primorja, prvenstveno preko Dubrovnika, ali i od domaćeg, preostalog romaniziranog stanovništva. Ako ovaj podatak uzmemo u obzir, ovdje se radilo o kombinaciji trga (trgovišta) i vojno-strateškog utvrđenja, jer se u pismu bana Stjepana II Kotromanića navode trgovi, a jedan od njih je Gradec (Gradac), te pored toga imamo djelimično sačuvanu utvrdu i toponim Varda.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika novembra 2013. donijela je Odluku o proglašenju historijskog područja Gradac, općina Hadžići, nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

Literatura

• Ћирковић, Сима: Писмо бана Стјепана II Котроманића кнезу и општини дубровачкој о дугу дубровачких трговаца, Грађа о прошлости Босне, књ. 1, АНУРС, Бања Лука, 2008, 23-35 стр.
• Kovačević-Kojić, Desanka: Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1978.
• Mazalić, Đoko: Gradac kod Hadžića, Glasnik zemaljskog Muzeja, LIV, Sarajevo, 1942, 193-206 str.
• Mazalić, Đoko: Novi podaci o Gradcu kod Hadžića, Naše starine, XIII, Sarajevo, 1972, 79-84 str.
• Стојановић, Љубомир: Старе српске повеље и писма, I-1, Српска школска књига-Филозофски факултет Београд, приредио Раде Михаљчић, Београд, 2006.
• Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, Bosne i Hercegovine Istorijsko područje Gradac, opština Hadžići, [1]