Životna dob

Životne dobi su karakteristične faze u procesu normalnog rasta i razvoja ljudskog organizma, u fizičkom, morfološko-anatomskom, etološkom i mentalnom pogledu.

Rastenje ljudskog organizma traje od prve diobe zigota do svog završetka i okoštavanja spojne hrskavice ključne kosti. Obično okončava između 20. i 25. godine postnatalnog života (nešto kasnije kod muškaraca nego kod žena). Nakon prenatalnog (fetalnog) rasta i razvoja, uzrasne faze najintenzivnijeg postnatalnog razvoja se označavaju kao stupnjevi dojenčeta, djetinjstva, dječaštva, puberteta i mladalaštva. Osnovni pokazatelji individualnog rasta su porast tjelesne visine (dužine) i mase (tj. staturno–ponderalno rastenje), povećanje volumena unutrašnjih organa, fiziološko sazrijevanje mozga i mentalnih sposobnosti te pojava novih (reproduktivnih) funkcija i njihovih pratećih obilježja.

Normalno individualno rastenje nije ujednačen i jednolik proces, nego teče u karakterističnim zamasima (intermitentno), sa intervalima većeg ili manjeg intenziteta ili stagniranja, a staturno–ponderalni, dentalni, skeletni, visceralni i psihički razvoj i sazrijevanje odvijaju se alometrijski – uporedo, ali ne i sinhronizirano. Stoga je i stvarni ukupni uzrast organizma u svakoj fazi ontogeneze interakcijska funkcija svih ovih (i ostalih) komponenti individualnosti. Prema tome, životna doba (dobi, uzrasti, stupnjevi “zrelosti”) svake posmatrane osobe se diferenciraju na osnovu posebnih morfološko-anatomskih i funkcionalnih pokazatelja stupnja razvijenosti u svakom ovom kompleksu. Ona predstavljaju karakteristične kvalitativno-kvantitativne stupnjeve i razdoblja ontogeneze. Poremećaji balansiranog razvoja manifestiraju se kao njegova zakašnjelost, prekomjernost ili disharmoničnost.

Hronologija životnih doba osobena je za svaku od pomenutih komponenti, pa se međusobno ne mogu poistovjećivati konvencionalni stupnjevi fizičkog, anatomskog, dentalnog, reproduktivnog ili psihičkog razvoja, bez obzira na povremeni temporalni paralelizam. Doba zrelosti se, naprimjer, javlja u širokom rasponu variranja postnatalne hronološke starosti, a prestanak staturno–ponderalnog rastenja rijetko označava početak adulta kako u somatskom tako i u psihičkom smislu. Prema standardizovanim parametrima, diferencira se nekoliko nezavisnih sistema procjene uzrasnog stanja (životne dobi, razvojne “zrelosti”) ispitanika; pojedinim stupnjevima i fazama u svakom od njih odgovara specifična hronološka starost. Prihvaćeni kriteriji se zasnivaju na empirijskoj statistici, a u punoj mjeri su primjenjivi samo za opserviranu matičnu populaciju. Naredni prikaz sukcesije i dinamike razvoja najbitnijih značajki pojedinih životnih doba odnose se na (zapadno) evropsko stanovništvo.

Hronološka dob se mjeri vremenskim jedinicama trajanja postnatalnog života. Pošto se računa od rođenja, sa stvarnim životnim dobom ona se poklapa samo kod osoba koje su rođene “na vrijeme” (nakon oko deset lunarnih ciklusa prenatalnog života).
Fetalna dob (zrelost, “starost” ploda) se procjenjuje na osnovu hipotetičnog datuma začeća, pa normalno novorođenče prosječno ima 270 dana intrauterinog života.
Staturno–ponderalana dob se određuje diferencirano po spolovima, a na osnovu kvantitativnog odnosa tjelesne mase i dužine (visine). Početna masa novorođenih udvostručava se u 5. mjesecu, a dužina u 4. godini postnatalnog života.
Dentalna dob (zrelost) se procjenjuje prema hronologiji prve i druge denticije. Nicanje mliječnih zuba (prva denticija) počinje pojavom prvog donjeg sjekutića (od 5. do 7. mjeseca života), a završava se u hronološkoj straosti od 2 do 2,5 godine. Početak ispadanja mliječnjaka i druge denticije javlja se oko 6.–7. godine života, a normalno se završava oko 18.–22.
Skeletna dob (zrelost) se registruje na bazi dinamike okoštavanja. Većina kostiju novorođenčeta sastoji se samo od dijafiza (osnovnog tijela), a tokom djetinjstva se javljaju epifizne tačke (krajnjih dijelova “dugih kostiju”) ili posebni centri okoštavanja, koji su sa dijafizom spojeni hrskavicama. Na kraju procesa osifikacije nestaju spojne hrskavice i dijafiza se sliva sa epifizama. Pojava centara okoštavanja i dinamika nestajanja tih hrskavica predstavljaju osnovne pokazatelje skeletne dobi. Tako se, naprimjer, epifiza ramenjače javlja poslije prve godine postnatalnog života, tačka okoštavanja patele u 4. ili 5., spajanje olekranijona (koštanog nastavka proksimalnog okrajka ulne) u 13., a spojne hrskavice na distalnim okrajcima (obje) podlaktične kosti iščezavaju u 18. godini.
Pubertetska dob (zrelost) se određuje za period pojave spolno karakterističnih morfoloških razlika kao što su relacije u širini karličnog i ramenskog pojasa i pojava drugih sekundarnih spolnih oznaka (rast dojki, mutiranje glasa, aksilarna i pubična dlakavost i sl.). Najbitnije promjene u ovim kompleksima obično teku sinhronizovano sa rastom i razvojem primarnih spolnih obilježja (testisi, sjemenovod, penis, odnosno jajnik, jajovod, maternica, rodnica, vagina i drugi – pomoćni rasplodni organi oba spola). Pubertetska dob (“starost”) se u velikoj mjeri hronološki poklapa sa skeletnom, a određuje se i kvantitativnom analizom spolnih hormona u krvi i mokraći.
Dob tjelesne forme procjenjuje se na osnovu odabranih antropometrijskih svojstava ispitanika. Na uočljivu subjektivnost ove metode naročito utiče činjenica da je veoma teško definirati antropometrijske pokazatelje koji su u pouzdanoj korelaciji sa određenim razvojnim stupnjevima i njihovom dinamikom tokom ontogeneze. To je primarno posljedica razlika u brzini i oblicima razvoja te alometrijskog rasta različitih tjelesnih sklopova, organa i tkiva. U pokušajima standardizacije konvencionalnih kriterija u ovoj oblasti, međunarodne asocijacije za nutritivnu antropologiju i bioantropološki programi formulirali su listu preporučljivih antropometrijskih pokazatelja za što pouzdaniju procjenu zrelosti forme tijela – primjenjivih i u odgovarajućim međupopulacijskim komparacijama.
Mentalna dob (afektivno–intelektualna zrlost) ispoljava najširi raspon variranja i odstupanja kako od hronološke tako i od staturno–ponderalne, dentalne, skeletne i pubertetske starosti. Karakteristične manifestacije u sukcesiji mentalnog razvoja prikazane su u narednoj tabeli.

Specifične manifestacije afektivno-intelektualnih doba
Dob	Karakteristične manifestacije
→12 mjeseci	• Otkrivanje vlastitog tijela • Otkrivanje neposredne okoline • Početak rukovanja predmetima • Sisanje i griženje • Potpuna zavisnost od majke ("oralni stadij")
12–18 mjeseci	• Početak hodanja • Upoznavanje bliže okoline • Prepoznavanje sopstvenog lika u ogledalu • Prihvatanje funkcije simbola (baze za govor i igru) • Operiranje ograničenim rječnikom
1,5–2,5 godine	• Prihvatanje i navikavanje na kontrolirano obavljanje nužde ("analni stadij") • Uspostavljanje bližih odnosa sa okolinom, uz primjenu govornog komuniciranja • Blisko povezivanje inteligencije i afektivnosti • Ispoljavanje sebičnosti i (ponekad žestokog) otpora okolini
2,5–4,5 godine	• Otkriće sopstvene individualnosti (upotreba "ja" u govoru) • Porast interesa za druge osobe • Otkriće razlika među spolovima • Vezanost (do zaljubljenosti) za roditelja suprotnog spola i suparništvo sa istospolnim roditeljem (doba "Edipovog kompleksa") • Porast interesa za okolinu i postavljanje pitanja u vezi s tim
4,5–10 godina	• Smanjenje uzburkanosti afektivnog života ("latentni period") • Prilagođavanje svoga "ja" realnim životnim okolnostima socijalne sredine • Rasuđivanje na osnovu konkretnih informacija ("stanje konkretnih operacija")
10–14 godina	• Ispoljavanje pretpubertetskih i burnih pubertetskih oblika ponašanja • Shvatanje apstraktnih pojmova, omogućeno dostignutim stupnjem razvoja inteligencije ("stadij formalnih operacija") • Reaktiviranje infantilnih nagona ranog djetinjstva (zbog unutrašnjih strepnji • Agresivno ponašanje prema porodičnoj sredini
14–18 godina	• Stvaranje sopstvenog sistema vrijednosti ("doba dječaštva") • Shvatanje sopstvene autohtonosti i individualiteteta – do opijenosti tom spoznajom ("kriza juvenilnih originalnosti") • Kritičnost odnosa prema društvenoj sredini • Uspostavljanje prvih ljubavnih veza i buran razvoj seksualnog instinkta • Početak profesionalnog usmjeravanja • Učvršćivanje zasebnih sklonosti i mišljenja • Naglašenost težnje za slobodom, nezavisnošću i afirmacijom

Također pogledajte

• Rast i razvoj ljudskog organizma
• Embriologija