Sretenjski ustav
Ustav Knjaževstva Srbije (слсрп. Уставъ Княжества Сербїе), poznat kao Sretenjski ustav, je prvi ustav u Kneževini Srbiji, koji je donijet u Kragujevcu 1835. godine. Ustavom je izvršena podjela vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, što se i danas smatra standardom demokratije i ustavnosti. Vlast čine knez, državni sovjet i narodna skupština. U današnje vrijeme, ova podjela odgovarala bi predsjedniku, vladi i narodnoj skupštini. Ustavom je određeno da knez i državni sovjet dijele izvršnu vlast. Proklamovana su prava i slobode građana, kao što su: neprikosnovenost ličnosti, nezavisnost sudstva i pravo na zakonito suđenje, sloboda kretanja i nastanjivanja, nepovredivost stana, pravo na izbor zanimanja, ravnopravnost građana, bez obzira na vjeru i nacionalnost. Ustavom su ukinuti ropstvo i feudalni odnosi. Iako je donijet od Velike narodne skupštine i zakletvom potvrđen od strane kneza Miloša Obrenovića Ustav je suspendovan nakon svega 55 dana pod pritiskom Velikih feudalnih sila (Turske, Rusije i Austrije). Danas se original jednog od najvrednijih pravnih akata iz Novog vijeka (1453-1918) na Balkanu, koji povezao i ukoričio Gligorije Vozarović, čuva u Arhivu Srbije.
Ustav je izradio Dimitrije Davidović po ugledu na Francuski ustav iz 1791. i ustavne povelje od 1814. i 1830, kao i Belgijski ustav od 1831. U "Novinama srbskim" broj 15 od 25. aprila 1835. dao je kratak prijegled Ustava SAD-а. Skovao je novi termin ustav koji je zamijenio dotadašnju tuđicu konštitucija. On je ovaj pojam povezao s glagolom - ustaviti, da se jednim naročitim zakonom zauzdava vrhovna vlast. Davidović je u polunezavisnoj kneževini na vrlo slobodouman način sastavio najviši pravni akt na liberalnom ustrojstvu. Ustav je bio podjeljen na 14 glava i 142 člana. U drugoj glavi, 3. i 4. članom, bili su određeni grb i zastava Srbije, što jedna vazalna zemlja ne bi smijela da ima. Zastava je bila „otvoreno-crvena, bjela i čelikasto-ugasita“. Ustavom je podjeljena vlast na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Zakonodavna i izvršna vlast su pripadale knezu i Državnom savetu, a sudska nezavisnim sudovima. Izvršnu vlast je činilo šest ministara, a predsjednik Saveta je predsjedavao i ministarskim sednicama. Knez je imao pravo da po čl. 14. dvaput odbije prijedlog nekog zakona, ali ako bi i treći put bio izglasan, on je morao da ga prihvati pod uslovom „da ne ide na pogubu naroda, ili protivu Ustava državnoga“. Član 14. predstavlja modifikaciju sličnog člana iz francuskog revolucionarnog ustava iz 1791. U glavi VII Ustav je predvidio da sudstvo bude podjeljeno na tri institucije: okružne sudove, Veliki sud (apelacioni) i jedno odjeljenje Državnog savjeta, kao sud trećeg i najvišeg stepena. Ustav u načelu proglašava podijelu vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku ali nije dosledno sprovedeno. U čl. 79. predviđeno je da se u cijeloj zemlji sudi po jedinstvenom zakoniku (na skupštini, knez Miloš najavio je narodu da će biti donijet građanski zakonik). U čl. 80. su opisana prava i dužnosti sudija, koji je predviđao potpunu nezavisnost sudija od bilo kakve vlasti. U glavi VIII Narodnoj skupštini su data prava da određuje godišnji danak, da bira sa Savjetom novog kneza i da se bez njenog odobrenja ne može se menjati kneževa godišnja plata.
Skupština je imala budžetsko pravo, koje je predviđalo da se nikakvi porezi, nameti i zaduženja države ne mogu ostvariti bez njenog odobrenja. U kasnijem periodu iz ovog će se razviti predstavnički sistem i parlamentarna vladavina u Evropi. Poresko pravo predstavničkog tijela, uređeno u Magni charti libertatum iz 1215. godine, koja je bila na snazi samo 2 i po mjeseca, postalo je opšteprihvaćen ustavni princip tek krajem 19. vijeka i prihvaćeno je u ovom ustavu. Poput načela u anglosaksonskom pravu "no taxtation without representation" (nema oporezivanja bez narodnih predstavnika) iz 1768. godine, u Sretenjskom ustavu je uređeno budžetsko pravo Narodne skupštine.
Članom 85. bilo je predviđeno da se zasjedanje Skupštine obavi jednom godišnje, na knežev poziv, a zavisno od potrebe mogla je biti sazivana i više puta godišnje. Ovim Ustavom je predviđeno da Skupština broji 100 članova a narodni poslanik nije smio da bude mlađi od 30 godina. Odredbe u glavi XI o opštenarodnim pravima su donesene radi zaštite pojedinca od tiranske vlasti. Član 111. je predviđao jednakost svih pred zakonom, a u čl. 112. ustanovljeno je da se niko ne smije goniti, ni zatvarati, ni biti osuđen bez nadležnog suda i mimo zakona. Osim toga, član 113. je propisao da se svakom zatvoreniku najdalje nakon tri dana moralo biti saopšteno zašto je zatvoren i on je morao biti ispitan, a član 115. je predviđao da je suditi mogao samo nadležni sud, dok je čl 114. garantovao da nikom ne može biti dvaput suđeno za istu krivicu. Član 119. garantovao je da je privatna imovina neprikosnovena i ... „Ko se pokusi svojevoljno dirnuti u tuđe dobro i imanje, i ili prisvoiti ga, ili okrnjiti, onaj će se smatrati za narušitelja obštenarodne bezbjednosti, bio on ko mu drago i od kud mu drago“. Međutim, jednu od najvažnijih odredbi i za svijetsku pravnu historiju propisao je Član 118. kojim je zabranjeno ropstvo, navodeći da rob bez obzira da li je došao sam ili sa nekim, stupanjem na tle Srbije postaje slobodan čovjek. Ovim ustavom je bila uspostavljena i sloboda vjeroispovesti, gde je čl. 97. osiguravao bezbjednost i zaštitu države svim svojim građanima, bez obzira koje vjere oni bili.
15. februara 1835. godine, po novom kalendaru, na kneževim livadama u Kragujevcu i uz prisustvo 2,5 hiljada učesnika i 10 hiljada znatiželjnog svijeta donesen je svječano Ustav, nakon čega je knez ponet od mase svjeta na rukama, a dok je glasanje prethodno vršeno po okruzima bez glavnog pretresa. Sutradan, Ustav je pročitan i objavljen na svječan način, uz zastave i svječanu muziku, kneževu konjičku i pješačku gardu i uz prisustvo državnog vrha i poslanika, a uveče je priređen vatromet i održana pozorišna predstava. Tada je u prenamenjenim prostorijama kragujevačke Tipografije, prikazao Joakim Vujić svoj pozorišni komad Fernando i Jarika, prema delu Karla Ekartshauzena. Originalni primjerak ustava povezao je i ukoričio Gligorije Vozarović (1790-1848), prvi knjigovezac i bibliotekar u Kneževini Srbiji. Ustav je odštampan u državnoj tipografiji (štampariji) u čak 10.000 primjeraka, razdeljen je zastupnicima Sretenjske skupštine i poslat po primjerak svim ustanovama. Na osnovu novog Ustava postavljena su i petorica ministara: za ministra pravde Lazar Teodorović, za ministra unutrašnjih dela i za ministra prosvete Dimitrije Davidović, za ministra inostranih dela Avram Petronijević, za ministra finansija Aleksa Simić i za ministra vojnog Mileta Radojković. U Državni savet su ušli: Koca Marković (predsednik Saveta), Josif Milosavljević, Toma Vučić Perišić, Milosav Zdravković Resavac, Mihailo German, Đorđe Protić i Ranko Majstorović.
U narodu je ovaj ustav izuzetno dobro primljen, a „Novine srbske“ su pisale da je knez potpisao „sreću Srbije“. Međutim, ovaj liberalan ustav je ubrzo izazvao proteste u Rusiji i Turskoj carevini, koje nisu ni imale svoje ustave. Najveće evropske imperije Rusija, Turska, Austrija, Pruska, kao i mnoge manje zemlje, u to doba, još nemaju ustave, niti ih u dogledno vrijeme donose. U Austrijskom carstvu je ubrzo zavladao strah da i njeni podanici ne zatraže ustav po ugledu na njene susede. Jedan od glavnih problema je predstavljala i zastava koja je imala iste boje kao i francuska. Ruski ambasador u Istanbulu Butenjev je izjavio da je „Srbija u bezdan propala zbog francusko-švajcarske konštitucije“, a član Porte za inostrana djela nazvao ga „zaraznom konštitucijom“, dok ga je francuski putopisac Cyprièn Robert (1807—1857) okarakterisao kao "francuski rasad u turskoj šumi". Austrijski ambasador na Porti ga u jednom pismu knezu Klemensu von Metternichu označava kao jednu od najvećih zabluda ovoga stoljeća, međutim, stav bečkih dvorskih krugova o ovom ustavu ipak najbolje ilustruje tekst objavljen, 20. septembra 1835, u augsburškim Opštim novinama (Allgemaine Zeitung) gdje se navodi „...za Srbiju nisu slobodoumne uredbe, poput onih u francuskom ustavu, već je samo trebalo obezbediti ličnost, imanje i čast... i to što je knezu ograničeno pravo veta za pojedine zakone, te da mu je trebalo biti dozvoljeno da može da odbije koji god hoće zakon i da po svom nahođenju uklanja državne činovnike“. Sve ove tri sile su se složile da je ustav republikanski i revolucionaran i protiv njihovog feudalnog poretka.
Literatura uredi
- Priredio:Mišković, Milić (2003). Sretenjski ustav (Fototipsko izd. iz 1835. god.). Službeni glasnik. str. 67. ISBN 86-7549-337-1.CS1 održavanje: ref=harv (link)
- Sima Avramović: Sretenjski ustav — 175 godina posle, Anali Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu 1/2010, 36-65
- Mladen Tišma: Pravni transplatanti i prvi srpski ustav iz 1835. godine, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu
- Ljušić, Radoš (2006). Orijentalni novinar, evropski političar: Dimitrije Davidović (1789-1838). Politika, Tanjug. str. 192. ISBN 86-84991-07-9.CS1 održavanje: ref=harv (link)