Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika

Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika često nazvan i Rečnik SANU, je još nezavršeni standardni rječnik srpskohrvatskog jezika u štokavskom narječju, sa obje varijante ekavicom i ijekavicom. Do 2015. godine je završen do slova P sa ukupno 19 tomova., a 2018. godine izašao je 20-ti tom. Završen, rječnik bi trebao imati 35-40 tomova. Rječnik je u izradi od strane Instituta za srpski jezik Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU) i prvi tom je otštampan 1959. godine. Trenutno vrijedi za najobimniji rječnik slavenskih jezika.

Historija

Stojan Novaković, srpski filolog, inicijator ideje o stvaranju Rječnika SANU

Izradu rječnika prvi put je inicirao 10. septembra 1888. Stojan Novaković, povodom stogodišnjice rođendana Vuka Stefanovića Karadžića uputivši poslanicu Akademiji pod naslovom Srpska kraljevska akademija i negovanje jezika srpskog, sa prijedlogom izrade, sadržaja te načina savremenog rječnika srpskog jezika. Rječnik bi trebao obuhvatiti vrijeme imeđu Dositeja Obradovića i Vuka Stefanovića Karadžića. Rad na sakupljanju materijala započeo je tek 1893. godine ponovnim prijedlogom Novakovića Srpskoj kraljevskoj akademiji da se započne rad na rječniku i da se ustanovi leksikografski zavod, koji bi radio na određivanju zadataka rječnika.

Naslov se rječnika višestruko mjenjao: u 19. vijeku - Akademijski srpski rečnik i Rečnik književnog jezika srpskoga; početkom 20. vijeka - Akademijski rečnik narodnoga i književnoga jezika, 1913 - Srpski rečnik književnoga i narodnoga jezika, 1915 - Rečnik književnog jezika srpskoga, do 1938 - Rečnik narodnog književnog jezika srpskohrvatskog. 1944 - Rečnik srpskoga književnog i narodnog jezika, 1953 - Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika. 1959. godine rječnik je dobio sadašnje ime Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika.

Kao glavni urednik, prvog toma rječnika izdatog 1959. godine bio je filolog Aleksandar Belić, tada predsjednik SANU, da bi nakon njegove smrti od 1960. godine uredništvo bilo preneseno na Uređivački odbor rječnika. Na čelu odbora sve do desetog toma bio je Mihailo Stevanović, od jedanaestog do šesnaestog toma Mitar Pešikan, a u izradi šesnaestog Miroslav Nikolić, sedamnaestog Milica Radović Tešić, a u vrijeme izrade osamnaestog i devetnaestog Stana Ristić dok je u izradi dvadestog doma na čelu odbora bila Rada Stijović.

Obim

U rječniku bi trebalo biti obuhvaćeno 500.000 rječničkih natuknica u trideset pet tomova. Usporedbe radi, engleski rječnik Oksfordski engleski rječnik (engleski: Oxford English Dictionary) ima oko 600.000 pojmova, a njemački Deutsches Wörterbuch 320.000. Sa 18 tomova obrađeno je oko 200.000 riječi, a pod slovom O je oko 10.000 pojmova. Izlaskom 19. toma je obrađeno 250.000, što predstavlja otprilike polovinu zamišljenih pojmova. Multinacionalni karakter rječnika koji je trenutno sa 8 miliona kartica, a koje se sakupljaju od 19. stoljeća, dolazi do izražaja današnjim pogledom na govorna područja bosanskog, hrvatskog, crnogorskog i srpskog jezika. U sedamnaestom tomu je natuknica oko obrađena na 180 frazeoloških varijanti i idioma, te obuhvaća 12 stranica sitnokucanog dvostubačnog teksta. U devetnaestom tomu, koji započinje slovom P, u 165 kutija je oko 4000–4500 kartica, koje će zauzeti 5-8 tomova.

U građu rječnika ulaze i pojmovi iz drugih, več objavljenih rječnika, kao što su rječnici Matice srpske, Rječnik JAZU, Veliki rječnik stranih riječi i izraza Ivana Klajna, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku Abdulaha Škaljića, kao i dijalektski rječnici. Osim toga koriste se i terminološki rječnici, kao što su Botanički rečnik D. Simonovića, Hircov rječnik narodnih imena riba, zmija i ptica, Srpskohrvatske leksike ribarstva V. Mihajlovića i G. Vukovića, kao i Prosvetina enciklopedija, Enciklopedija jugoslavenskog leksikografskog zavoda.

Osobenost

Takođe nakon raspada Jugoslavije, rječnik je zadržao svoj naslov i svrhu. U njemu se i dalje nalaze riječi sakupljene i od hrvatskih i srpskih autora i filologa. Pojam srpskohrvatskog jezika, potiče iz 1824. godine u spominjanju Jacoba Grimma, od koga je 1836. godine preuzeo slovenski lingvist Jernej Kopitar. Od 1854. godine termin ulazi u hrvatski jezik, 1865. u njemački, 1867. u italijanski, 1869. u francuski, a 1883. u engleski jezik i gramatiku. Zbog ovakvog jakog historijskog predznaka, za ostanak prvobitnog imena rječnika, založio se između ostalih i Ivan Klajn, mada neki fakulteti već sada razdvajaju katedre za srpski i hrvatski jezik.

Tomovi

Rječnik je štampan srpskom ćirilicom, te su lekseme složene po redoslijedu srpske azbuke:

• Tom 1 1959. - 694 str. 1: A - Bogoljub
• Tom 2 1962. - 800 str. 2: Bogoljub - vražogrnci
• Tom 3 1962. - 794 str. 3: vraznuti - guščurina
• Tom 4 1966. - 798 str. 4: D - dugulja
• Tom 5 1968. - 798 str. 5: duguljan - zaključiti
• Tom 6 1969. - 798 str. 6: zaključnica - zemljen
• Tom 7 1971. - 798 str. 7: zemljenast - intoniranje
• Tom 8 1973. - 800 str. 8: intonirati - jurve
• Tom 9 1975. - 800 str. 9: jurget - kolitva
• Tom 10 1978. - 800 str. 10: koliti - kukutica
• Tom 11 1981. - 800 str. 11: kukutka - makva
• Tom 12 1984. - 800 str. 12: makven - mozurica
• Tom 13 1988. - 800 str. 13: moire - naklapuša
• Tom 14 1989. - 800 str. 14: naklasati - nedotruo
• Tom 15 1996. - 799 str. 15: nedošuiav - nokavac
• Tom 16 2001. - 781 str. 16: nokaš - odvrzivaši
• Tom 17 2006. - 800 str. 17: odvrkao - Opovo
• Tom 18 2010. - 800 str. 18: opovrgavanje - ocariti
• Tom 19 2014. - 800 str. 19: ocat - petoglasnik
• Tom 20 2018. - 800 str. 20: petogodan - pogdegod

Vanjski linkovi

• Institut za Srpski jezik SANU Rečnik SANU Arhivirano 8. 8. 2022. na Wayback Machine