Najamnik

Najamnik ili plaćenik je izraz koji se koristi za svaku osobu koja učestvuje u oružanom sukobu ili aktivnostima vezanim uz oružani sukob, a kojoj je glavni motiv za takvu djelatnost stjecanje materijalnog bogatstva. Najamnici se moraju razlikovati od profesionalnih vojnika koji su pripadnici redovne stajaće vojske neke države, odnosno od dobrovoljaca koji u ratu učestvuju iz idealističkih pobuda.

Najamnici se pojavljuju u samim počecima pisane historije, s obzirom da su i najranije civilizacije, odnosno njihovi vladari, prepoznali određene prednosti korištenja stranaca u oružanim snagama. One su se prvenstveno odnosile na činjenicu da su strani profesionalni vojnici u pravilu bolje obučeni za rat od domaćih seljaka/građana, odnosno - za razliku od domaćih feudalaca, plemića ili pripadnika vojničkih kasti - manje skloni preuzimati vlast od svojih poslodavaca.

Vrlo često su se najamnici koristili i kao trupe specijalizirane za točno određenu ulogu, koju redovne snage određene države nisu htjele ili mogle koristiti. To se u antičko doba prvenstveno odnosilo na tzv. laku pješadiju - čarkaše, odnosno praćkaše i strijelce - odnosno konjicu.

U antičko doba veliku slavu su stekli grčki najamnici koji se od vremena peloponeskog rata počinju razvijati u privatne vojske sa specifičnom organizacijom, taktikom i načinom borbe koji je stvorio novu formu pješadije pod nazivom peltasti. Te i druge najamnike su rado koristili trgovačke republike - koje su imale velike količine novca, ali male količine ljudstva, te su njihove oružane snage gotovo u potpunosti činili strani najamnici. Najpoznatiji takav primjer je Kartaga, koja je stvorila imperij uprkos toga što gotovo i nije imala vlastite vojnike.

Poraz Kartage u punskim ratovima je pak pokazao da najamništvo samo po sebi ne može donijeti pobjedu, odnosno da je inferiorno redovnoj stajaćoj vojsci poput one kakvu je imala Rimska republika, a kasnije i Rimsko carstvo. Zamjena te redovne vojske germanskim i drugim najamnicima se, pak, često tumači kao jedan od razloga za propast Rimskog carstva.

Najamnici se povremeno javljaju u Evropi tokom srednjeg vijeka, ali na važnosti dobijaju tek kada se razvija novčana privreda, odnosno njihovi poslodavci dobijaju mogućnost da vjernost u ratu nagrađuju novcem, a ne udjelom u pljački ili feudalnim povlasticama. Tako se javljaju prve stalne najamničke organizacije, od kojih je možda najpoznatija Katalonska kompanija. Krajem 15. vijeka na bojnim poljima Evrope dominaciju feudalne konjice mijenja najamnička pješadija, čiji su najpoznatiji predstavnici Švicarci naoružani helebardama i vrhunski izvježbani za korištenje kompliciranih borbenih poredaka. Njih će u 16. vijeku zamijeniti njemački landsknehti, a pojavljuju se i arkebuziri - profesionalci čija je specijalnost korištenje vatrenog oružja.

Novo oružje i nova taktika čini vojske daleko skupljima, te ih mogu priuštiti samo najmoćniji vladari i države, što dovodi do stvaranja apsolutnih monarhija, kao i do spoznaje da je najamnike previše skupo i komplicirano okupljati samo u slučaju rata, odnosno raspuštati u miru - kao što je to dosada bio slučaj. Tako najamničke formacije s vremenom postaju stalne te postaju osnov profesionalnih stajaćih vojski, od koje neke i dan-danas postoje, odnosno vuku tradiciju.

Najamništvo je u doba francuske revolucije dobilo zao glas, jer su ga idealistički revolucionari smatrali oličenjem ne samo starog režima, nego i inferiornim novim velikim nacionalnim vojskama sastavljenim od regruta. Male profesionalne polu-najamničke vojske koje su podlegle francuskoj revolucionarnoj vojsci na početku francuskih revolucionarnih ratova su im dale za pravo. Negativni stav prema najamnicima je preuzeo i marksizam, tako da se danas vojne formacije koje su neprijateljski raspoložene prema komunizmu i socijalizmu nazivaju plaćeničkima.

S druge strane, određene države su iz različitih razloga zadržali određene forme najamništva u svojim oružanim snagama, za što je najpoznatiji primjer francuska Legija stranaca. Takve formacije su s vremenom stvorile određenu romantičnu aureolu u popularnoj kulturi, te tako kompenzirale negativne ideološke konotacije.

Nakon drugog svjetskog rata najamništvo se ponovno javlja uslijed specifičnih okolnosti vezanih uz dekolonizaciju i hladni rat. Mnoge države u Africi koje su stekle nezavisnost nisu imale obučenih profesionalnih oficira niti vojsci, pa su u tu svrhu bile prisiljene koristiti usluge plaćenika iz zapadnih zemalja. Mnoge zapadne vlade su, pak, koristile najamnike i njihove paravojne formacije kako bi prikrile vlastito miješanje u unutrašnje stvari bivših kolonija. Najamnici su posebno na zao glas došli za vrijeme kongoanske krize, nigerijskog građanskog rata i građanskog rata u Angoli.

U najnovije doba najamništvo je dobilo novi oblik kroz tzv. privatne vojne kompanije koje najčešće operiraju kao paravojna formacija, odnosno zaštitarska služba za velike korporacije u kriznim područjima svijeta. Na sebe su skrenuli pažnju svojim učešćem u Iraku nakon američke invazije i zbacivanja Sadama Huseina.