Lepenski Vir

Lepenski Vir ili Đerdapska mezolitska kultura, (en: Iron Gates Mesolithic), u rumunskoj arheološkoj terminologiji Lepenski Vir - Schela Cladovei culture, je prema posljednjim radiokarbonskim i AMS analizama arheološka kultura iz vremena Mezolita (9500/7200-6300. pne) na području Đerdapske klisure rijeke Dunav, u današnjoj Srbiji i Rumuniji. Ime je dobila po najvećem nalazištu Lepenski Vir, na desnoj obali Dunava, sjeverno od naselja Donji Milanovac. Nalazište Lepenski Vir se sastoji od širokog naselja, za koje se navodi da je najstariji grad u Evropi, okruženog sa 10 satelitskih sela. Pronađene su brojne skulpture i dijelovi arhitekture trapezoidnih kuća.

Oblast rasprostiranja - Đerdapska klisura na rijeci Dunav

Kuća u obliku kružnog isječka - rana faza

Arheološka iskopavanja

Lepenski Vir kao prahistorijski lokalitet otkriven je 1960. godine. Od 1965. do 1970. obavljena su arheološka istraživanja. Glavni rukovodilac istraživanja ovog lokaliteta je bio arheolog Dragoslav Srejović. Tokom 1971. nalazište je preneseno 29,7 m više, kako bi se, zbog izgradnje hidrocentrale „Đerdap“, izbjeglo potapanje lokaliteta. Kultura Lepenskog Vira se rasprostirala duž Đerdapa, na lokalitetima: Lepenski Vir, Vlasac, Razvrata, Ogradena, Ikoana, Hajdučka vodenica, Alibeg, Padina i lokaliteti nizvodno od „Gvozdenih vrata“ - Ostrovul Bokului, Schela Cladovei, Ostrovul Corbului, Ostrovul Banului i Ostrovul Mare.

Periodizacija

Periodizacija je rađena u nekoliko navrata, a posljednja nakon ispitivanja C14 i AMS. Periodizacije su različite, ali je svima zajedničko - Lepenski Vir je mezolitska kultura koja je vremenom evoluirala u neolitsku kulturu.

• Lepenski Vir I (a-e) - kasni mezolit, (9500-7200 pne.), pojava prvih naselja ove kulture, početkom holocena, njeno uobličavanje od prvih formi, na prostoru poznatom kao Đerdapska klisura.
• Lepenski Vir II - kasni mezolit, (7200-6300 pne.), predstavlja pojavu novih naselja i napuštanje predhodnih, dok većina nastavlja i dalje da postoji.
• Lepenski Vir III (a, b) - rani neolit, (6300-6000 pne.), i predstavlja kontakt fazu između zajednica ove kulture i onih iz Neolita, u okvirima Starčevačke kulture. To je i vrijeme pojave trapezoidnih kuća i specifičnih skulptura.

Naselja i kuće

Naselja su podignuta na najnižim dunavskim terasama, grupisana su 2-3 u zoni u radijusu od 10 km. U sedam sukcesivnih naselja (Proto Lepenski Vir, Lepenski Vir I a-e, Lepenski Vir II) otkriveno je 136 stambenih i sakralnih objekata, izgrađenih u ranom mezolitu, u periodu od oko 9500. do 7200. godine pre naše ere (Proto Lepenski vir 1 i 2), a zatim u ranom i srednjem neolitu, od oko 6250. do 5500. godine pre naše ere (Lepenski Vir I-III).

Naselja i kuće podizani su u skladu sa matematikom, pa je učesnik istraživanja arhitekta Bogdan Bogdanović rekao da sve, apsolutno sve, do najmanjeg detalja na Lepenskom Vir, ima veliku važnost. Naselja imaju potkovičastu formu grupisanu u dva krila, jedno usmjereno uzvodno ka rijeci, a drugo nizvodno. Između ova dva krila se nalazi „trg“, na kojem se nalazila centralna građevina, vjerovatno neka vrsta svetilišta. Prostor je raščlanjen stazama i rampama.

U svim fazama ove kulture grade se isključivo kuće čije su osnove izvedene iz kruga ili trougla (zarubljeni kružni isječak pod uglom od 60 stepeni) s ukošenim „zidovima“, tj. krovom koji neposredno naliježe na osnovu. To znači da je populacija ove kulture živjela u kućama šatorskog izgleda, odnosno da je stambeni prostor uvijek shvatala kao pećinu. Svi elementi „enterijera“ (ognjišta, kameni stolovi, skulpture) su zaliveni u čvrstu masu poda napravljenu od crvenog krečnjaka. Postavljeni su u određenom odnosu na primarni jednokraki trougao. Na mjestu gde se sijeku simetrale strana ovog trougla, stavljan je oblutak (žrtvenik), a oko njega monumentalne kamene skulpture ribolikih glava. Karakteristične kuće trapezoidnih osnova nad kojima se uzdizala primitivna drvena konstrukcija pojavljuju se u kasnijim fazama.

Najranija svetilišta se javljaju na Lepenskom Viru Ib. Unutrašnjost je raščlanjena na dva dijela: svetilište sa četvrtinom stambenog prostora i prostor za stanovanje. Ognjišna konstrukcija i dalje zadržava osovinski položaj i okružuje se „stolovima“.

Skulptura iz Lepenskog Vira, danas u Narodnom muzeju u Beogradu

Skulpture

U naseljima Lepenskog Vira otkrivena su kultna mesta (kućna svetilišta) i brojni sakralni predmeti. Monumentalne kamene skulpture su napravljane od oblutaka iz Dunava. Nađene su zalivene u podovima kuća, najčešće uz ognjišta. Mogu se podijeliti na:

• figuralne, sa predstavom ribolike ljudske glave (praroditelji ljudskog roda), ribe, jelen ili zagonetne arabeske, i
• ornamentalne, dekorisane motivima meandra, riblje kosti i pletenice.

Predstavljale su ikonografsku ilustracija jednog složenog mita, i najveće svetinje koje su im otkrivale velike istine o svijetu i određivale ponašanje u svakodnevnom životu. Postavljanjem oblutaka uz ognjište ovim elementima je približena i vatra, a preko nje – toplota i svjetlost sunca. Glavni motivi koji se prikazuju na oblucima su i osnovni sadržaji postojećeg mita. Tako su ove skulpture i ovaj mit trajno osiguravali bezbjednost svim dobrima zajednice, kako društvenim tako i ekonomskim i sprečavali da se ona narušavaju ili proizvoljno koriste.

Porijeklo neolita u Lepenskom Viru III (a, b)

Antropološka analiza na bazi skeletnog ispitivanja iz grobova otkrivenih u mezolitskom i starijem neolitskom naselju sa lokaliteta Padina u Đerdapu, pokazala je istu rasnu pripadnost nosilaca mezolita i starijeg neolita. Pokazalo se da je sloj mezolita siromašniji nalazima i kratkotrajniji. Počeci upotrebe domesticiranih biljaka i životinja je rezultat uticaja iz susjednih oblasti, gdje već postoje zemljoradničke zajednice.

Novim serijama datuma se pokazalo da je kultura Lepenskog Vira jednim delom jednovremena sa Starčevačkom kulturom, (podvarijanta Cris). Ono što arheolozi nazivaju razvijenom fazom kulture Lepenskog Vira, sa izuzetnom trapezoidnom arhitekturom i zalivenim, crvenim krečnjačkim podovima, zapravo je istovremeno sa neolitom u regionu, i to se dešava oko 6200. godine p.n.e., u vrijeme kada se u okruženju pojavljuju prva starčevačka naselja, i u vrijeme kada su već zabilježeni kontakti između te dvije kulture. Dalje analize su pokazale da su u regionu Đerdapa prisutni ljudi koji nisu rođeni u tom području, već su prema nekim indicijama došli iz oblasti Oltenije, u današnjoj Rumuniji.

Dolazak i trajni boravak populacija najranijih zemljoradnika i stočara Starčevačke kulture, prouzrokovali su stvaranje mješovite ekonomike, u kojoj tradicionalni lov i ribolov igraju i dalje najznačajniju ulogu. Složeni proces sažimanja i adaptacije ove dvije populacije, autohtone i migracione, nije se sastojao samo u potpunoj asimilaciji starosjedilaca, već i u njihovoj adaptaciji novom načinu privređivanja. Proces stvaranja prvih neolitskih naselja, sa stočarstvom i zemljoradnjom kao novim zanimanjem, tekao je uz aktivno učešće mezolitskog stanovništva.

Dolaskom neolitske revolucije, pripitomljavanje životinja i kultivisanje biljaka izlaze iz ritualnog konteksta. U trenutku kad oni postaju opšta, svima pristupačna dobra, ukinuti će se predhodni tradicionalni društveni odnosi, nestaće monumentalna umjetnost, srušiti će se stari mit, a sa njim i kultura Lepenskog Vira.

Muzej

Muzej Lepenski Vir nalazi se u sklopu istoimenog zaštićenog arheološkog kompleksa, kod sela Boljetin, opština Donji Milanovac, Srbija. Od 1978. je u sastavu Narodnog muzeja. Tokom 2011. god. otvorena je nova moderna građevina - Centar za posjetioce. Sam lokalitet je glavni i centralni eksponat, sa kopijama skulptura sa mjesta nalaza. Poseban dio je oko 100 eksponata iz mezolita i neolita - oruđe i alat, nakit, žrtvenici, keramika, rekonstrukcija načina sahranjivanja i hologramska rekonstrukcija kuća.

Zbirka "Lepenski Vir" iz Narodnog muzeja u Beogradu sadrži predmete sa istoimenog lokaliteta od 10. do 6. milenijuma, odnosno perioda mezolita (Lepenski Vir I i II) i neolita (Lepenski Vir III). Fond zbirke čine predmeti od kosti i roga – igle, udice, spatule, nakit od kosti i školjki, kao i artefakti od okresanog kamena. Najčuveniji nalazi su monumentalne kamene skulpture. Budući da je lokalitet Lepenski Vir bio naseljen i u periodu neolita, pored pomenutih vrsta nalaza pronađene su i keramičke posude, artefakta od glačanog kamena, žrtvenici, figurine i amuleti.

Lista mezolitskih kultura u Evropi

Kunda kultura	Baltik, Rusija/	10500 pne.	7000 pne.
Lepenski Vir	Đerdap, Srbija/Rumunija	9500	6000
Tardenoisian	Francuska, Belgija	10000	5000
Sauveterrian	Francuska	8500	6500
Ertebolle	Skandinavija	7300	5900
Irish Mesolithic	Irska	7530	7320
Dnjepar - Don kultura	Rusija	5000	4000	Kasnije neolitska kultura