Intervencionizam

Intervencionizam se javlja 30-ih godina 20.vijeka na osnovu teoretskih postavki i analiza Džona Mejnarda Kejnsa (en. John Maynard Keynes) i sljedbenika tzv.”Kejnzijanske škole”: Prvo značajnije Kejnsovo djelo bilo je “Ekonomske konsekvence mira” (The Economic Consequences of Peace) iz 1919. godine, a zaštitnim znakom intervencionističke ekonomije smatra se njegovo djelo “Opća teorija zaposlenosti, kamata i novca” (The General Theory of Employment, Interest and Money), objavljeno 1936. godine.

Polazište ovog pristupa je da u pravilu postoji neravnoteža između agregata tražnje i agregata ponude, te da je privreda koja je prepuštena samo tržišnim zakonitostima sklona ekonomskoj neravnoteži, što su pokazale i ekonomske krize 30-ih godina.

Opće odrednice

Temeljna Kejnsova postavka je da ne postoji prirodni ekonomski poredak i da ekonomske zakonitosti treba posmatrati u dinamici. Stoga ekonomska ravnoteža nije kontinuiran proces i ekonomski sistem može postići ravnotežu i u uslovima visoke nezaposlenosti (za razliku od dotadašnjeg mišljenja). Kejns je težište analize procesa uravnoteženja premjestio sa cijena na pitanja zaposlenosti i kamatne stope. Njegov koncept se bazira na međuzavisnosti investicija, potrošnje, štednje i dohotka.

Polazeći od nacionalnog dohotka (društvenog proizvoda) i zaposlenosti, Kejns ističe da oni u osnovi zavise od agregata efektivne tražnje. Kako ravnoteža u privredi znači da je štednja jednaka investicijama, a dohodak zbiru potrošnje i investicija, to znači da je osnovni generator rasta društvenog proizvoda i zaposlenosti agregat tražnje.

Agregat tražnje uslovljen je nizom faktora ekonomske i neekonomske prirode, od kojih su osnovni:

- sklonost ka potrošnji (odnos između dijela dohotka koji se neposredno troši i ukupnog dohotka; obrnuto je proprocionalan sklonosti ka štednji);

- granična efikasnost kapitala (odnos između profita od investicija i ukupno angažovanog kapitala);

- kamatna stopa (odnos između kamate kao prinosa i samog kapitala koji je predmet kredita).

Analizirajući navedene faktore, Kejns zaključuje da granična sklonost ka potrošnji i granična efikasnost kapitala imaju tendenciju opadanja, a kamatna stopa tendenciju formiranja iznad nivoa koji bi se očekivao na osnovu tražnje za novčanim kapitalom.

Ekonomska uloga države

Zadatak države prvenstveno je da aktivno djeluje u formiranju globalne ravnoteže između agregata ponude i tražnje i da regulisanjem efektivne tražnje (po pravilu češće povećanjem nego smanjivanjem) osigura pretpostavke za stabilan privredni razvoj i povećanje zaposlenosti.

Dakle, ekonomska uloga države se znatno proširuje sa težištem da se ovim putem dopunjava i koriguje tržišni mehanizam, kako bi se osigurao adekvatan društveni okvir privređivanja.

Djelovanje države na tokove društvene reprodukcije pretpostavljalo je angažiraniji pristup prema ranije utvrđenim ekonomskim funkcijama države (antimonopolsko zakonodavstvo i stabilnost novca), kao i sasvim nove funkcije i zadatke:

- opsežnije privredno i radničko zakonodavstvo,

- socijalno zakonodavstvo (zdravstvena zaštita, penzijsko osiguranje i neposredni vidovi socijalne zaštite),

- širenje sektora javnih usluga,

- javni radovi,

- podsticanje privatne aktivnosti, posebno u strateškim oblastima privređivanja,

- interventne mjere u poljoprivredi,

- kontrola bankarskog i berzanskog poslovanja;

- neposredne privredne aktivnosti od strane države po osnovu nacionaliziranja privrednih kapaciteta i formiranja javnog sektora privređivanja.

Temeljne poluge ukupne državno-intervencionističke ekonomske politike su fiskalna i monetarno-kreditna politika.

Finansijska aktivnost države se umjesto kvantitativnog, tretira i kreira sa kvalitativnog aspekta. Ovaj pristup značio je 3 bitno nove odrednice javnih finansija:

1. Naglo se povećava učešće javnih izdataka;

2. Napušta se tzv.mančestersko pravilo u korist manjeg ili većeg remećenja tržišnih zakonitosti;

3. Umjesto fiskalnih ciljeva finansijske aktivnosti, u prvi plan stavljaju se ekonomski i socijalni učinci.

Ukupna ekonomska aktivnost države, odnosno državno-intervencionistički koncept ekonomske politike zasniva se na 2 temeljna obilježja: funkcionalnost i anticikličnost.

Funkcionalnost podrazumijeva da finansijska i ukupna aktivnost države treba imati aktivan (funkcionalan) odnos prema tržištu i ekonomskim zakonitostima u smislu dopune i korekcije tržišta.

Anticikličnost pretpostavlja mjere ekonomske politike radi prevazilaženja konjunkturnih kretanja u privredi. U principu, država se ponaša suprotno od tokova privređivanja po osnovu privatne inicijative i učinaka tržišnog mehanizma. Ukoliko privatna inicijativa zataji, na scenu stupa država i ranovrsnim mjerama uvećava agregat tražnje uz istovremeno podsticanje investicija, uključujući aktiviranje javnog sektora privrede kao i veći stepen korekcije i dopune tržišta. U obrnutom slučaju, ako se po osnovu privatne inicijative i tržišnog privređivanja ostvaruje stabilan privredni razvoj, država se treba suzdržati od većeg unošenja u društvenu reprodukciju uz istovremeno saniranje ekonomske aktivnosti koja je bila pojačana u periodu depresije.

Ekonomsko-političke mjere

Za intervencionističku ekonomiju karakteristično je da neposredno operativno unošenje države u tokove privređivanja poprima sistemski karakter. Javni sektor privrede u prosjeku obuhvata oko 1/3 proizvodnih fondova, sa generalnim ciljem da se na ovaj način dopuni privatna inicijativa i omoguće nesmetani tokovi reprodukcije.

Osim što se na ovaj način javnim sektorom “pokrivaju” one djelatnosti koje nisu atraktivne za privatnu inicijativu, po ovom osnovu država može ostvarivati prihode i time uvećati tzv.neporeske izvore u strukturi javnih prihoda.

Što se tiče strukture regulativnih mjera, u domenu fiskalne politike, od posebnog značaja su slijedeće:

- Znatno razuđenija struktura poreza, u najvećoj mjeri zbog mnoštva ciljeva oporezivanja. Ovi ciljevi mogu se klasificirati na 2 grupe:

ekonomski (uticaj na faktore agregata tražnje i podsticanja investiranja),

redistributivni (preraspodjela bogatstva);

- Selektivno oporezivanje radi učinaka u 3 osnovna vida: raspored poreskog tereta u odnosu na uslove privređivanja i strateški značaj pojedinih oblasti privrede, veće oporezivanje visokih dohodaka kako bi se stimulisalo usmjeravanje kupovne moći u investiranje, oslobađanja i olakšice za niske dohotke;

- Potenciranje redistributivnih učinaka finansijske aktivnosti. To se realizira s jedne strane progresivnim oporezivanjem, čime se prema ekonomskoj snazi pojedinaca vrši ravnomjerniji raspored poreskog tereta, a sa druge strane širokim programom socijalnih izdataka iz budžeta (finansiranje obrazovanja, zdravstva, neposredna davanja za ugrožene kategorije stanovništva i sl).

- Širenje strukture javnih prihoda pri čemu nezamjenjiv instrument predstavlja javni zajam;

- Destimuliranje štednje rentijerskog tipa;

- Potiskivanje klasičnih javnih izdataka u strukturi budžeta u korist ekonomskih rashoda (javni sektor ili stimulisanje privatne inicijative) i socijalnih izdataka;

- Relativiziranje zlatnog pravila budžetske ravnoteže u smislu da je deficit u budžetu pravilo kako bi se nadomjestila nedovoljna tražnja. Ukoliko se uopće govori o budžetskoj ravnoteži, umjesto jednogodišnjeg budžeta operira se sa tzv.cikličnim budžetima koji se vremenski podudaraju sa jednim privrednim ciklusom. Poseban izraz principa budžetske ravnoteže je i napuštanje načela jedinstva budžeta, po kome su svi javni prihodi i rashodi obuhvaćeni budžetom kao jedinim aktom finansijske aktivnosti države.

To je uz tipični budžet, kao instrument finansiranja klasičnih javnih potreba, značilo i uvođenje ekonomskog ili kapitalnog budžeta kojima se osiguravaju sredstva na ime intervencija u privredi. U tom smislu, prvi slučaj napuštanja načela jedinstva budžeta zabilježen je u Danskoj 1927. godine.

U domenu monetarno-kreditne politike, najznačajnije mjere kojima se utiče na uspostavu ekonomske ravnoteže su:

- Aktivna emisiona politika, kojom se emitiranjem gotovog novca u opticaju uvećava novčana masa i time neposredno povećava agregat tražnje. To je značilo 2 temeljne posljedice: relativiziranje monetarne ravnoteže i napuštanje zlatnog standarda - pariteta valute.

- Ekspanzivna ili restriktivna kreditna politika po osnovu aktivne politike kamatnih stopa. Time se neposredno utiče na kretanje kamata, a postižu se i dvostruki opći efekti: promjene količine novca u opticaju, te obim i struktura investiranja.

- Stvaranje ili poništavanje, odnosno raspodjela ili preraspodjela novčane mase u opticaju sa neposrednim efektima po formiranje i tokove agregata tražnje putem politike otvorenog tržišta (hartije od vrijednosti), povećanja ili smanjenja stope obaveznih rezervi banaka, prodaja ili kupovina zlata itd, uključujući i neposredno učešće države na tržištu novca i kapitala, kako bi se uticalo na kretanje kamata i kurseva dionica i drugih oblika plasmana kapitala.

Značajan sektor intervencionističkog koncepta su i instrumenti vanjske trgovine sa nizom interventnih mjera (npr.carine, izvozni stimulansi, uvozne dozvole, kvote itd) radi ostvarivanja trgovinskog i platnog suficita i zaštite domaće privrede. Bitno je istaći da su zbog naglašene globalizacije ekonomskih tokova ove mjere bile znatno manje rigidne u odnosu na merkantilistički koncept.

Učinci intervencionizma

U pogledu teorijskog doprinosa intervencionističke doktrine, treba istaći slijedeće:

1. Osnovni pristup Kejnsa i sljedbenika kejnzijanske škole privređivanju u društvenoj zajednici jeste da se radi o sistemu u njegovom historijskom razvoju (nema vječnih zakonitosti, već one zavisno od okolnosti poprimaju različite varijacije);

2. Metodološki, ovaj koncept ekonomske politike polazi od međusobne funkcionalne ovisnosti pojedinih ekonomskih fenomena i procesa kao što su društveni proizvod, zaposlenost, štednja, tražnja, ponuda, cijene, kamata itd. To omogućava kako iznalaženje zakonitosti tokova reprodukcije, tako i odgovarajuće poteze u okviru ekonomske politike kao praktične djelatnosti;

3. Posebna zasluga odnosi se na činjenicu da su ova doktrina i koncept po prvi put promovirali osnovnu makroekonomsku aparaturu, koja je i danas osnov za istraživanje i analize privređivanja, kao i za ekonomsku politiku najvećeg broja zemalja. Pojmovi bruto društvenog proizvoda, čistog društvenog proizvoda i nacionalnog dohotka prema troškovima faktora proizvodnje, kategorije ličnog dohotka i rapoloživog dohotka koji su i danas opšteuvosvojeni, nesumnjivo potiču od Kejnsa.

4. Analitički instrumentarij korišten u državno-intervencionističkoj ekonomskoj politici preuzele su i doktrine koje su najžešće osporavale intervencionističku doktrinu.

Praktični učinci koncepta intervencionističke politike bili su spektakularni. Potvrdilo se da intervencionizam nije samo način prevazilaženja najdublje krize, već se pokazao i kao pouzdan u eliminiranju kriznih žarišta najrazvijenijih privreda.

Također pogledajte

• Austrijska škola (ekonomija)
• Fiskalna politika
• Monetarna politika