Geomorfološke odlike sjeveroistočne Bosne

Područje sjeveroistočne Bosne odlikuje se složenom geomorfološkom građom koja je u direktnoj vezi sa litološkim sastavom i tektonskom evolucijom terena. Obzirom na značajne tektonske pokrete u bliskoj geološkoj prošlosti, reljef nosi u značajnoj mjeri inicijalna tektonska obilježja i u osnovi je mlad, sa aktivnim morfogenetskim procesima na većem dijelu terena. Na osnovu geneze izdvojeni su sledeći tipovi reljefa:

• Fluvio-akumulacioni;

• Fluvio-erozioni;

• Eroziono-denudacioni i

• Karstno-erozioni

Fluvio-akumulacioni reljef

Karakterističan je za šamačko-brčansku Posavinu (Bosanska Posavina), Semberiju i gornje Sprečko polje a duž većih tokova zalazi u brdsko-planinsko područje. To su uglavnom aluvijalne ravni rijeka Save, Bosne i Spreče a blago su nagnute prema tokovima. U njima, naročito u šamačkoj Posavini i dijelovima Semberije, česte su manje depresije koje predstavljaju napuštena riječna korita. Dolinu rijeke Bosne karakterišu naizmjenična suženja i proširenja. Proširenja su vezana za terene od dijabaz-rožnačke formacije i tercijarnih klastičnih stijena a suženja za karbonatne i magmatske stijene.

Fluvio-erozioni reljef

Karakterističan je za terene izgrađene od tercijarnih sedimenata na Majevici, Trebovcu, Vučjaku i obodu Sprečkog polja. Ovaj tip reljef nastao je erozijom brojnih tokova. Karakterišu ga složeni morfometrijski odnosi. Pozitivna tektonska kretanja, fizičko-mehanička svojstva stijena i hidrogeološke odlike pogoduju razvoju fluvijalno-denudacionih procesa. Usled ovih procesa stvara se nesklad između ugla nagiba padina i fizičko-mehaničkih svojstava geoloških sredina, pa zbog toga često dolazi do gravitacionog kretanja na dolinskim stranama rijeka. Ovi gravitacioni procesi daju posebna obilježja morfološkoj građi padina i predstavljaju značajan morfogenetski faktor.

Eroziono-denudacioni reljef

Razvijen je na južnom dijelu terena, kojeg izgrađuju pretežno starije stijene različitih fizičko-mehaničkih svojstava, usled čega ima složenu morfološku građu. Dijelovi terena izgrađeni od čvrstih magmatskih i metamorfnih stijena odlikuju se manjom razuđenošću reljefa, sa širokim razvođima i nepravilnim rasporedom duboko urezane hidrografske mreže. Karstno-erozioni reljef karakterističan je za manje dijelove terena izgrađene od karbonatnih stijena. Veće površine su na južnom dijelu istražnog područja, nešto manje u široj okolini Doboja, Gračanice i Gradačca. Najčešći morfološki oblici su vrtače, ljevkastog tipa, često zastrvene ilovačom.

U hipsometrijskom i morfometrijskom pogledu razvijaju se sledeći tipovi reljefa:

a) Ravničarski reljef; koji zahvata zaravnjene dijelove terena, visine do 220 m u sjevernom dijelu, a u Sprečkom polju do 300 m. Ovaj tip reljefa uglavnom je vezan za prostrane riječne doline i fluvio-limničke terase. Ove nizije su blago nagnute ka riječnim tokovima Save, Bosne, Tinje, Toliše, Spreče i dr.

b) Brdski reljef; čine dijelovi terena visine do 500 m. On predstavlja prelaz iz ravničarskog u oblast niskih planina. Karakteriše ga, sjeverno od Spreče, zaobljena morfologija ispresijecana mnogobrojnim tokovima sa širokim dolinama, dok je u južnom dijelu, zbog drugačijeg geološkog sastava, manje tokova, doline su uže a nagibi padina strmiji.

c) Niskoplaninski i srednjeplaninski reljef; razvijen na dijelovima terena od preko 500 mnv. Zahvata najviše dijelove Ozrena, Konjuha, Javornika, Majevice i Trebovca. Samo je nekoliko vrhova od preko 1000 mnv (Konjuh 1328, Zidina 1180, Ravni bor 1125, Ravno brdo 1121 i Polomno brdo 1110) koji su uglavnom na južnom dijelu istražnog područja. U središnjem dijelu područja je najmarkantniji greben Majevica kojeg karakteriše blago zaobljeni reljef. Južni i jugozapadni dio karakteriše velika izdijeljenost i razuđenost reljefa sa razvijenim savremenim egzogeno-geološkim procesima.