Prvi kutnjak (gornja vilica)

Prvi gornji kutnjak (lat. dens molaris primus superior dex.) je šesti zub od medijalne linije u oba gornja kvadrantu. Pošto niče oko šeste godine života, prvo je u kontaktu samo sa drugim mliječnim kutnjakom, a kasnije sa drugim premolarom i drugim molarom iz gornje vilice. Tokom čitavog perioda mješovite denticije ovaj zub je posljednji u dentalnom luku. On obrazuje okluzalnu jedinicu sa donjim prvim i drugim kutnjakom.

Zubi čovjeka
Prvi kutnjak (gornja vilica)
Prvi kutnjak (gornja vilica)
Zubi gornje vilice
Sjekutići Centralni sjekutić Lateralni sjekutić Očnjak Pretkutnjaci Prvi pretkutnjak Drugi pretkutnjak Kutnjaci Prvi kutnjak Drugi kutnjak Treći kutnjak
Zubi donje vilice
Sjekutići Centralni sjekutić Lateralni sjekutić Očnjak Predkutnjaci Prvi pretkutnjak Drugi pretkutnjak Kutnjaci Prvi kutnjak Drugi kutnjak Treći kutnjak

U gornjoj vilici postoje dva prva kutnjaka, koja se obilježavaju na slijedeći način:

• stalni gornji desni prvi kutnjak – 16;
• stalni gornji lijevi prvi kutnjak – 26.

Ovo je najveći zub u ustima i sa anatomskog aspekta je najmanje varijabilan, pa predstavlja morfološki standard. Pokazuje pravilan znak ugla i luka i distalni nagib korijena. Kao i kod drugih molara, osnovna funkcija prvog kutnjaka je mljevenje hrane.

Kruna zuba

Kruna zuba (lat. corona dentis) je masivna, ali je kraća u okluzo-cervikalnom pravcu od kruna gornjih premolara. Sve četiri vertikalne površine su trapezastog, a grizna romboidnog oblika (što je jedinstvena karakteristika). Kruna se opisuje iz pet aspekata: bukalnog, palatinalnog, dva proksimalna i oralnog.

Bukalni aspekt

Bukalna površina ima oblik trapeza i u cijelosti je konveksna sa maksimumom konveksiteta u cervikalnoj i mezijalnoj trećini. Sa ove strane se vidi i dio distalne površine, a eksponirani su i vrhovi sve tri glavne kvržice. Bukalna površina prelazi u mezijalnu u oštrijem luku nego u distalnu, odnosno pokazuje pravilan znak luka.

Proksimalni profili su međusobno različiti. Mezijalni profil je konveksan u okluzalnoj i srednjoj trećini (gde se nalazi i kontaktna tačka), a ravan ili konkavan u cervikalnoj trećini. Distalni profil je u cijelosti konveksan, sa visinom konture u srednjoj trećini. Na okluzalnom profilu se vide mezio- i distobukalna kvržica, koje su razdvojene bukalnom brazdom.

Cervikalna linija se sastoji od dva segmenta, konveksna u okluzalnom smeru.

Bukalna brazda obrazuje plitko udubljenje u okluzalnoj trećini, pruža se ka vratu zuba i postepeno se završava u srednjoj trećini, obično u vidu bukalne jamice. Mezijalno i distalno od brazde uzdižu se dobro izraženi bukalni grebeni kvržica. Ponekad se sreće i bukocervikalni greben, koji se pruža horizontalno u vratnom dijelu krune zuba.

Sa ovog aspekta se jasno vide tri korjenske grane: meziobukalna, distobukalna i palatinalna.

Palatinalni aspekt

Palatinalna površina je iste dužine i oblika kao i bukalna. Ona pokazuje nešto veći konveksitet, a visina konture je lokalizovana u srednjoj trećini.

Proksimalni profili su slični kao sa bukalnog apekta, osim što je distalna ivica kraća i disto-okluzalni ugao tuplji.

Cervikalna linija (caklinskocementni spoj) je u vidu blage i nepravilno konveksne linije prema vrhu korjena zuba (lat. apex radicis dentis).

Glavno obilježje okluzalnog profila palatinalne površine su mezio- i distopalatinalna kvržica, koje su razdvojene palatinalnom brazdom koja se završava u srednjoj trećini krune. Meziopalatinalna kvržica je znatno masivnija i viša i to je najveća kvržica ovog zuba. Na palatinalnom ispupčenju ove kvržice pojavljuje se mini kvržica poznata kao Karabelijeva kvržica (lat. tuberculum anomala Carabelli). Ona varira u stepenu ekspresije i učestalosti pojavljivanja u različitim rasama.

Mezijalni aspekt

Mezijalna površina ima oblik nepravilnog trapeza sa bazom u cervikalnom dijelu, suprotno bukalnom i palatinalnom aspektu. Ona je viša, šira i ravnija od distalne strane.

Bukalni profil je konveksan u cervikalnom i ravan u ostalom dijelu krune. Palatinalni profil je u cijelosti konveksan, a maksimum konveksiteta je u srednjoj trećini.

Cervikalna linija je nepravilno konveksna prema griznoj površini

Na okluzalnom profilu vide se vrhovi mezijalnih kvržica i odgovarajući triangularni grebeni. Mezijalni marginalni greben povezuje kvržice u jedinstvenu celinu. U njegovom srednjem dijelu postoji dobro izražena mezijalna marginalna brazda.

Sa mezijalnog aspekta, palatinalni profil cijelog zuba je zakrivljen slično kičmenom stubu čovjeka, što se naziva sigmoidna kriva.

Distalni aspekt

Ova površina liči na mezijalnu, ali je u svim promerima manja i zaobljenija.

Okluzalni profil distalne strane formiraju grebeni odgovarajućih kvržica i distalni marginalni greben. Ovaj marginalni greben je kraći i slabije izražen u odnosu na mezijalni i u sredini je prisutna distalna ivična brazda.

Okluzalni aspekt

Grizna površina je udubljena i ima oblik romba. Ona je ograničena mezijalnim i distalnim marginalnim grebenom i grebenovima četiri glavne kvržice.

Spoljašnje okluzalno polje

Kontura spoljašnjeg okluzalnog polja je romboidnog oblika. Iz ovog aspekta vidi se 1/3 bukalne i 1/2 palatinalne površine.

Unutrašnje okluzalno polje

Unutrašnje okluzalno polje je sličnog oblika i sastoji se od dva dijela. Mezijalni dio ili trigon sadrži meziobukalnu, distobukalnu i meziopalatinalnu kvržicu, a distalni dio ili talon sadrži distopalatinalnu kvržicu i distalni marginalni greben. Osnovni morfološki elementi grizne površine su kvržični i fisurni kompleks.

Kvržični kompleks čine četiri kvržice. Meziobukalna kvržica je oštra i druga je po veličini. Ona ima četiri grebena, koja su dobila imena prema pravcu pružanja: bukalni kvržični greben (koji se pruža na bukalnu površinu), lingvalni kvržični ili triangularni greben (koji se spušta u unutrašnje okluzalno polje), mezijalni i distalni kvržični greben (koji se prostiru ka odgovarajućim proksimalnim stranama). Kvržica ima i četiri kose ravni: mezio- i distolingvalnu (funkcionalne površine) i mezio- i distobukalnu.

Distobukalna kvržica je najoštrija i treća po veličini. Ima slične detalje kao i prethodna, a nazivi su im u skladu sa pravcem pružanja. Lingvalni kvržični ili triangularni greben učestvuje u izgradnji kosog grebena (lat. crista obliqua).

Mezioligvalna kvržica je najviša, ali joj je vrh zaobljen i tup. Kvržični grebeni su slični kao kod drugih kvržica, osim distalnog grebena. On sa lingvalnim grebenom distobukalne kvržice formira kosi greben. Ova kvržica također ima četiri kose površine, ali su sve funkcionalne.

Distolingvalna kvržica je najmanja i najvarijabilnija.

Fisurni kompleks je sastavljen iz dva dijela, razdvojena kosim grebenom. Trigonu pripadaju centralna jama, mezijalna trouglasta jama i centralna brazda, a u sastav talona ulaze: distalna jama, distalna trouglasta jama i disto-palatinalna brazda.

Centralna jama (lat. fossa centralis) je nepravilnog trouglastog oblika i to je najveća i najdublja depresija grizne površine. U njen sastav ulaze: centralna jamica, bukalna, distalna i centralna brazda. Mezijalna trouglasta jama (lat. fossa triangularis mesialis) se nalazi distalno od marginalnog grebena i sadrži: mezijalnu jamicu i dve ili više pomoćnih brazdi.

Distalna jama (lat. fossa distalis) je linijskog oblika. Paralelna je sa kosim grebenom i nalazi se distalno u odnosu na njega. Ona sadrži: distalnu jamicu i distopalatinalnu brazdu (distalna kosa fisura).

Distalna trouglasta jama (lat. fossa triangularis distalis) je trouglasto udubljenje postavljeno ispred distalnog marginalnog grebena. U njen sastav ulaze: distalna jamica i dve pomoćne brazde.

Vrat zuba

Vrat zuba (lat. collum dentis) se nalazi u predijelu caklinsko-cementnog spoja i pokazuje sasvim blage krive pružanja.

Korijen zuba

Korjensko stablo (lat. radix dentis) ima tri grane (trifurkacija): palatinalnu, mezio- i distobukalnu.

Palatinalni korijen je naduži i najmasivniji, slijedi meziobukalni i na kraju distobukalni korijen koji je najmanje razvijen. Horizontalni presijek svih grana je ovoidnog oblika i presjeci bukalnih korenova su širi buko-oralno, a palatinalnog korijen mezio-distalno.

Dimenzije

Prvi gornji kutnjak
Mezio-distalna širina	Vestibulo-oralna širina	Visina krune	Dužina korijena	Ukupna dužina zuba
10,5 mm	11,0 mm	7,5 mm	12,5 mm	20,0 mm

Razvoj zuba

Početak kalcifikacije	Kompletno formirana krun	Nicanje (erupcija)	Završen rast korijena
pri rođenju	3 – 4 godine	6 - 7 godina	9 - 10 godina

Varijacije

Prvi gornji kutnjak je morfološki posebno stabilan zub, a rijetke varijecije se obično javljaju u pogledu na:

• prisustvo Karabelijeve kvržice,
• prisustvo i razvijenost transverzalnog grebena,
• stepen izraženosti kosog grebena,
• prisustvo pomoćnih tuberkuluma,
• broj i raspored dopunskih brazdi,
• prisustvo bukalne jamice i
• iregularnost korjenskih grana.