Crkva svetog Pantelejmona (Nerezi)

Crkva svetog Pantelejmona je mala bizantijska crkva u selu Gorno Nerezi, u predgrađu Skoplja, Sjeverna Makedonija. Izgrađena je tokom druge polovine 12. vijeka u okviru istoimenog manastira u kojoj se čuvaju freske, koje predstavljaju neke od poznatih primjera bizantijske umjetnosti iz razdoblja vladavine dinastije Komnen.

Crkva svetog Pantelejmona u Nerezima, Sjeverna Makedonija

Historija

Na osnovu naslikanog natpisa na zidu crkve svetog Pantelejmona u Nerezima, poznato je da je njena izgradnja završena u septembru 1164. godine. Izgrađena je kao zavjetna crkva Aleksija Angelusa Komnena, sina Konstantina Angelosa i Teodore Komnen, kćeri bizantijskog cara Aleksija I Komnena. Posvećena je svetom Pantelejmonu zaštitniku liječnika. Započela je sa radom u vrijeme dužeg perioda relativne stabilnosti i prosperiteta u Bizantijskom Carstvu. Neprijatelji su napadali carstvo sa mnogih strana, ali bogatstvo je i dalje omogućavalo izgradnju skupih građevina i zapošljavanje kvalitetnih umjetnika. U ovom periodu nestabilnosti umjetnici su istraživali klasične ideale umjetnosti pokušavajući ih koristiti u umjetnosti Bizantijskog Carstva. Crkva je prvi put ozbiljno oštećena nakon zemljotresa 1555. godine, pri čemu je bila srušena središnja kupola. Nakon zemljotresa uslijedila je obnova tokom koje su neke od fresaka u gornjim dijelovima morale biti prefarbane, zajedno sa ulomcima starih fresaka. Prvobitni mramorni ikonostas nije bio oštećen tokom zemljotresa, ali je dobar dio njegove kiparske dekoracije uništen.

Tokom druge velike obnove crkve 1885. godine, veći dio fresaka iz naosa ponovno su oslikane. Prilikom restauracije i čišćenja fresaka provedenog 1923. godine, obnovljene su neke od originalnih fresaka iz 12. vijeka, pri čemu je uklonjen sloj iz 1885. godine.

Arhitektura

Crkva svetog Pantelejmona arhitektonski je skromna, krstasto kupolasta građevina s četiri manje kupolaste kapele i jednom većom u sredini, što je čini crkvom s pet kupola. Njen dizajn s pet kupola ima isti oblik nekadašnje crkve sv. apostola u bizantijskoj prijestonici Konstantinopolju (uništene nakon osmanlijskog osvajanja Konstantinopolja 1453. godine u kojoj su se nalazile relikvije apostola i grobovi bizantijskih careva), što odražava kulturne i političke veze crkve sv. Pantelejmona sa glavnim gradom i carskom porodicom. Izgrađena je od nepravilnih kamenih blokova i opeka ugrađenih u debele slojeve maltera. Okolni samostanski kompleks okružen je zidinama. Kao i većina bizantijskih crkava, crkva sv. Pantelejmona podijeljena je u tri glavna dijela koja su ukrašena freskama:

• narteks na zapadnom kraju crkve, koji funkcionira kao ulazno predvorje;
• naos - glavni dio crkve, gdje većina vjernika prisustvuje crkvenim službama;
• bema, odnosno svetište, gdje se nalazi oltar i gdje sveštenstvo predvodi euharistiju.

Dvije istočne kapele povezane su s bemom, omogućavajući im da funkcioniraju kao prothesis i diakonikon. Dvije zapadne kapele povezane su s narteksom i koriste se za crkvene službe koje se odvijaju u narteksu.

Freske

Isus Hrist u pantokrator pozi u apsidi crkve svetog Pantelejmona u Nerezima

Prema pravoslavnoj doktrini koja se upražnjava još od srednjovjekovnog perioda, pa čak i do danas, unutrašnjost crkve sv. Pantelejmona (kao i kod ostalih bizantijskih crkvi) vidi se kao ponovno stvaranje čitavog hrišćanskog kosmosa, pa je stoga organizirana na strog hijerarhijski način. Tako je Isus Hrist prikazan na vrhu u kupoli crkve u svojoj pantokrator (svemogući vladar svemira) pozi sa zlatnim oreolom (slika desno). Iznad oltara nalazi se freska Bogorodice, a spuštajući se postepeno desno i lijevo od oltara prema podu crkve, na drugim freskama hijerarhijski su prikazani apostoli, crkveni očevi, sveci i mučenici.

Iako su freske u narteksu ove crkve teško oštećene, a u gornjim dijelovima naosa i beme zamijenjeni postbizantijskim freskama, naos i bema čuvaju veći dio originalnih fresaka iz 12. vijeka na donjim nivoima. Plava pozadina objedinjuje originalne freske iz 12. vijeka, koje su izvedene u čitavom nizu živih boja. Figure su vitke i često izdužene. Fresko slikari u ovoj crkvi često su koristili linije kako bi naznačili granice oblika, modelirali oblike i prikazali emocije na individualiziranim licima mnogih figura. Ovo izduživanje figura i ponavljanje linija stvaraju osjećaj vizuelnih ritmova i kretanja u crkvi i bili su obilježje bizantijskog slikarstva tokom komnenskog razdoblja. Možda najupečatljivija karakteristika freski u crkvi svetog Pantelejmona je izvanredna delikatnost stila, data slikanjem u velikim razmjerama u tehnici koja zahtjeva brzo izvođenje. Čini se da likovi na freskama izravno apeliraju na gledateljevu simpatiju.

Visok kvalitet naslikanih fresaka u crkvi svetog Pantelejmona u Nerezima i sličnosti s umjetničkim djelima iz drugih područja Bizantijskog Carstva, naveli su mnoge naučnike na zaključak da su crkveni slikari pozvani iz bizantijske prijestolnice Konstantinopolja, koji je bio glavno središte umjetničkog pokroviteljstva i izrade umjetničkih djela. Freske u ovoj crkvi posebno su dragocjene, jer iz ovog razdoblja nisu sačuvani naslikani crkveni programi iz Konstantinopolja, zbog toga što je veći dio konstantinopoljske crkvene umjetnosti uništen nakon osmanlijskog osvajanja grada 1453. godine.

Fresko ciklusi u naosu

Uklanjanje sa krsta

Kao što je bilo uobičajeno u bizantijskim crkvama nakon ikonoklazma, tako su i u crkvi svetog Pantelejmona u Gorno Nerezima portreti svetaca prikazani u gotovo prirodnoj veličini, u nižim dijelovima oslikanih zidova, s narativnim scenama iz života Hrista i Bogorodice iznad.

• Susret Gospodnji u hramu, je narativni ciklus koji započinje na južnom raskrižju naosa, kojim dominira velika slika Susreta Gospodnjeg u hramu. Ovdje Bogorodica i sveti Josip dovode novorođenog Isusa u jevrejski hram, a proroci Simeon i Ana identificiraju ga kao Mesiju.
• Uklanjanje sa krsta, je narativni ciklus u kojem je prikazano kako Hristovi sljedbenici oplakuju njegovu smrt na sjevernoj strani naosa. Proporcije figura pretjerano su visoke i mršave, a njihova obrubljena lica dramatično prenose njihovu tugu. Ovo je česta tema himni i propovijedi u vrijeme nakon ikonoklazma. Hristovi sljedbenici uklanjaju njegovo tijelo s krsta, dok Josip iz Arimateje gleda promatrača prodornim pogledom iz središta scene.

Oplakivanje Hrista

• Oplakivanje Hrista je naracija koja se nastavlja nakon Uklanjanja Hrista sa krsta. Na fresci je prikazan mrtvi Hristos kako leži na zemlji, ali još uvijek nije postavljen u grobnicu, koja se pojavljuje na lijevoj strani slike. Hristovi sljedbenici oplakuju njegovu smrt. Linije tuge naborale su njihova lica, stvarajući emocionalne izraze koji često nedostaju u bizantijskoj umjetnosti. Bogorodica ljubi svog mrtvog sina držeći ga u svom zagrljaju, prisjećajući se kako ga je odnijela u hram na Gospodnjem sastanku, koje je naslikano na suprotnom zidu. Sveti Ivan Krstitelj drži Hristovu ruku u središtu scene. Njegovo pogrbljeno tijelo stvara zamašne konture koje gledateljeve oči usmjeravaju prema mrtvom Hristu i njegovoj majci. Ostali ožalošćeni okupljaju se pred Hristovim nogama, dok se anđeli pojavljuju na nebu tugujući zajedno sa Hristovim sljedbenicima dolje. Ove ljudske i anđeoske figure pokazuju niz emocija i gesta ucviljenih, što je vjerovatno izazivalo emocionalne reakcije kod bizantijskih posmatrača da se emocionalno uključe prilikom posmatranja ove slike.

U bizantijskim mozaicima i slikama na panelima takvi su se prizori često pojavljivali na punoj zlatnoj pozadini. Ovdje je umjetnik uspješno upotrijebio freske kako bi stvorio naturalističko okruženje: valovito zeleno tlo, preplanula brda s ritmičkim oblinama i duboko plavo nebo. Ovaj krajolik služi i većoj kompoziciji; siluete brda tonu prema središtu scene, pomičući gledateljeve oči prema likovima i pojačavajući ukupnu dramu slike. Ova scena, njen naturalistički ambijent i naglasak na osjećajima najavljuju događaje povezane s renesansnom Italijom. Naučnici su primijetili velike sličnosti između fresaka u crkvi svetog Pantelejmona i Giottovih fresaka iz 14. vijeka u kapeli Scrovegni u Padovi, posebno u Giottovoj izvedbi iste scene, Oplakivanje Hrista. Iako su Giottove figure prirodnije od onih u Nerezima, obje freske ističu tugu ožalošćenih u pejzažu koji pojačava dramatičnost scene.

Značaj

Oplakivanje Hrista, freska iz Scrovegni kapele, djelo Giotto di Bondonea iz 1305. godine, približno 140 godina nakon iste scene na fresci u crkvi svetog Pantelejmona u Nerezima

Bizantijska umjetnost najpoznatija je po zlatnim mozaicima, ali crkva Svetog Pantelejmona u Nerezima s pet kupola podsjeća moderne ljubitelje umjetnosti na jednako lijepe bizantijske freske. Živim bojama i gracioznim linijama na freskama u ovoj crkvi prikazane su izdužene figure koje pokazuju niz emocija i ponekad zauzimaju naturalističke krajolike. Crkva svetog Pantelejmona je jedan od mnogih primjera koji ukazuju na činjenicu da bizantijska umjetnost nije statična, nego je ljudska i realistična. To je posebno uočljivo u sceni Oplakivanja Hrista, u kojoj je on prikazan kao čovjek od krvi i mesa. Neki savremeni historičari umjetnosti, kao naprimjer Andrew Graham-Dixon, smatraju da ova faza u bizantijskoj umjetnosti služi kao rani uvod u italijansku renesansu približno 140 godina prije njenog početka. Time je uočljiva važnost kao i utjecaji bizantijske umjetnosti u okvirima cjelokupne historije svjetske umjetnosti.

Literatura

• Art of the Byzantine World, Christa Schug-Wille, Harry N. Abrams, INC. Publishers, New York City, Library of Congress Catalogue Card Number: 75-92912, Germany, 1969. godine
• The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, Helen C. Evans, William D. Wixom. Izdavač, Metropolitan Museum of Art, New York City, drugo izdanje, 1997. godine, ISBN 0-87099-777-7