Asurbanipal

Asurbanipal ili Ašurbanipal (685. p. n. e. – 627. p. n. e.), sin kralja Asarhadona, bio je posljednji veliki vladar Novog Asirskog Carstva. Poznat je po tome što je ustanovio prvu sistematski organiziranu biblioteku na Drevnom Bliskom Istoku, Asurbanipalovu biblioteku, čiji je jedan dio dan-danas očuvan.

Asurbanipal
Asurbanipal prilikom lova.
Vladavina	669 – cca. 631. p. n. e.
Prethodnik	Asarhadon
Nasljednik	Ashur-etil-ilani
Otac	Asarhadon
Rođenje	685. p. n. e.
Smrt	627. p. n. e.

U Bibliji se naziva As(e)nappar ili Osnapper (Ezra 4:10). Rimski historičar Justin je za njega naveo da je Sardanapal.

Porijeklo i rani život

Asurbanipalovo ime (Aššur-bani-apli) na akadskom znači "Ašur je napravio sina". Asurbanipal se rodio kao mlađi sin kralja Asarhadona, a poznata su imena još petero braće i sestara.

Asarhadonov prijestonasljednik je bio Asurbanipalov stariji brat Sin-iddin-apli. Dok se stariji sin pripremao za preuzimanje vlasti, mlađi je provodio vrijeme vježbajući lov, ratne vještine, konjaništvo i vožnju dvokolice. Asurbanipal je, međutim, pokazao i zanimanje za vjerske obrede, matematiku, ali i sumerske tekstove. Naučivši da koristi klinopis postao je prvi i jedini asirski vladar koji je znao čitati i pisati.

Godine 672. p. n. e. Sin-iddin-apli je umro. Prema nasljednom redu je novi prijestonasljednik trebao postati Shamash-shum-ukkin, ali je utjecajna kraljica-majka Zakutu (isto tako poznata i kao Naq'ia) smatrala da Asarhadona ipak treba naslijediti Asurbanipal. Starijem bratu je, pak, prepuštena uprava nad Babilonom gdje je interese svog oca i Asirije trebao zastupati kao vazalni kralj.

Kao prijestonasljednik, Asurbanipal je brzo počeo pomagati ocu u upravljanju državom, a iz tog perioda su sačuvani njegovi detaljni izvještaji.

Godine 669. p. n. e. Asarhadon je preminuo u Harranu pripremajući se za gušenje pobune u Egiptu. Vlast je privremeno preuzela Zakutu te uvjerila vodeće asirske plemiće i vojne komandante da se ne suprostavljaju Asurbanipalu, odnosno da ne podrže moguću pobunu Shamash-shum-ukkina. Nekoliko mjeseci kasnije, Asurbanipal je okrunjen za asirskog kralja.

Vladavina

Na samom početku vladavine Asurbanipalu je prioritet bio Egipat, podijeljen na sjeverni asirski dio pod vlašću vazalnog kralja Nehoa I i južni nubijski dio pod vlašću egipatsko-nubijskog kralja Taharke. Taharka je stalno potpirivao pobune među lokalnim velmožama, nastojeći se vratiti na vlast, odakle je otjeran od strane Asurbanipalovog oca. Godine 668. p. n. e. Asurbanipalove snage su porazile Taharku i otjerale ga iz Delte.

Godine 664. p. n. e. Taharkin nasljednik Tantmani je prodro u Donji Egipat i ubio Nehoa. Asurbanipalova je reakcija je bila munjevita - njegova je vojska porazila Nubijce, osvojila i opustošila Tebu, a nubijski vladari više nisu poduzimali pohode na Egipat. Za vladara je imenovan Nehov sin Psametih I. Međutim, samo četiri godine kasnije Egipćani su se pobunili protiv Asiraca, a 654. p. n. e. su iz Egipta protjerani posljednji asirski garnizoni. Usprkos tome, između dvije države su se nastavili trgovinski odnosi.

Na sjeverozapadu države je Asurbanipal imao, prema Herodotu, ispočetka dobre odnose s lidijskim kraljem Gigom, te je asirska vojska Lidijcima pomagala u borbi protiv Kimerijaca. Međutim, kada je Gig sklopio savez sa pobunjenim Psametihom, Asurbanipal je odlučio prekinuti savez i ostaviti Lidiju na milost i nemilost Kimerijcima. Tu je politiku promijenio tek nakon Gigove smrti.

Zapadni dio Carstva je Asurbanipal podvrgnuo svojoj vlasti zahvaljujući uspješnoj opsadi Tira. Kao i prethodni asirski vladari, Asurbanipal je bio sklon velikoj okrutnosti prema pobunjenim gradovima i pokrajinama, ali i korištenju propagande i hvaljenju vlastitim zvjerstvima kako bi obeshrabrio sve potencijalne buntovnike. Sudbina Tira je, barem privremeno, podanike u Siriji i Palestini odvratila od ustanka protiv Asirije.

Obračuni s Babilonom i Elamom

Daleko ozbiljniji problem za Asurbanipala je bio njegov stariji brat u Babilonu. Asurbanipal je nastojao upravnim mjerama ograničiti njegovu vlast - guverneri Ura i primorskih gradova uz Perzijski zaljev su odgovarali direktno njemu, a ne Shamash-shum-ukkinu kao nominalnom kralju Babilona. Asurbanipal je također nastojao spriječiti Elamsko Carstvo da podrži brata u eventualnom ustanku. Kada je 653. p. n. e. godine elamski uzurpator Tept-Humban nakratko prodro na asirsku teritoriju, Asurbanipal ga je porazio, ali je odbio poslati vojsku da za kaznu pohara Elam, nastojeći stvoriti dobre odnose s legitimnim elamskim prinčevima.

Shamash-shum-ukkin je, međutim, već duže vrijeme kao vladar Babilona godinama bio izložen utjecaju svojih podanika, kod kojih je tinjala mržnja prema asirskim tlačiteljima. Godine 652. p. n. e. je Asurbanipalovu politiku prema Elamu shvatio kao znak slabosti, te se proglasio samostalnim kraljem a Asurbanipala posprdno nazvao svojim vazalom. Za Asurbanipala je to bio znak da hitno uguši pobunu te spriječi veliki savez Babilona, Elama, Egipta, Lidije, odnosno medijskih i arapskih plemena.

Asirci su ponovno opsjeli Babilon te ga zauzeli 648. p. n. e. Shamash-shum-ukkin je prije toga zapalio svoju palatu, a potom u njoj izgorio. Asurbanipal, za razliku od svog djeda Sanheriba pokoreni grad nije razorio, ali je u njemu izveo masovni pokolj stanovništva. Nakon toga je Asurbanipal naredio da se poprave zgrade oštećene prilikom borbi i lokalnog velmožu Kandalanua postavio za potkralja.

Asurbanipal je nakon smirivanja Babilona nastavio pohode protiv pobunjenih plemena, ali i Elama koga je odlučno porazio u bitci kod Suse 647. p. n. e. Ustanak u Babilonu je okončan dvije godine kasnije.

Konačni obračun s Elamom je došao 639. p. n. e. kada je prikupljena gotova sva asirska vojska te poslana protiv istočnog susjeda. Susa je opustošena, Elam kao država prestao postojati, a njegovo stanovništvo je odvedeno u roblje. To je bio posljednji i najveći trijumf Asurbanipala koji je u Ninivi tjerao četiri zarobljena kralja da vuku njegova kola.

Posljednje godine

Prema postojećim podacima, posljednja decenija Asurbanipalove vladavine je protekla u relativnom miru. Nedostatak vojnih pohoda se djelimično tumači time da su najopasniji protivnici Asirije barem privremeno umireni, ali također i umorom vladara i iscrpljenošću njegove vojske.

S druge strane, relativno mali broj službenih zapisa iz tog perioda je doveo do špekulacija kako je Asirija tada zapala u ozbiljnu krizu. Tako se, zapravo, s potpunom pouzdanošću ne zna kada je zapravo Asurbanipal umro. Uz najčešće korišteni datum 627. p. n. e. se spominje i 631. p. n. e. kao vrijeme kada je njegov sin Ashur-etil-ilani preuzeo vlast. Dio asirologa smatra kako je Asurbanipal svog sina postavio kao suvladara, nastojeći spriječiti građanski rat koji bi izbio nakon njegove smrti.

Ti napori, međutim, nisu urodili plodom i Asirsko Carstvo su odmah nakon Asurbanipalove smrti pogodile provale nomadskih barbara, međusobni sukobi i pobuna u Babilonu koja će za jednu generaciju dovesti do potpunog nestanka asirske države.

Biblioteka

Glavni članak: Asurbanipalova biblioteka

Glinena ploča sa listom sinonima iz Asurbanipalove bilioteke. Neo-asirski period (934. p.n.e. - 608 p.n.e.), čuva se u Britanskom muzeju.

Asurbanipal je, sa jedne strane, bio surov vladar, ali se sa druge strane volio hvaliti i svojim intelektualnim dostignućima, odnosno ljubavi za književnost. Osim što je iza sebe ostavio dokumente autobiografskog karaktera, poznat je po tome što je osnovao veliku Biblioteku u Ninivi, od koje potiče danas najveća zbirka babilonsko-asirske literature. Asurbanipal je želio na jednom mjestu okupiti sve što su na Bliskom istoku napravile generacije na književnom i naučnom polju. Zaposlio je veliki broj prepisivača i poduzeo sistematsko skupljanje babilonsko-asirske književnosti. Biblioteka je bila podijeljena po stručnim grupama i opskrbljena oznakama za snalaženje; imala je i kataloge. Svaka je pločica sadržavala kolofon sa podacima o sadržaju, prepisivaču i sl. Biblioteka je uništena 612. p. n. e. kad je razorena Niniva.

Potkraj 19. vijeka u Ninivi pronađeno je više od 20.000 glinenih pločica s klinastim pismom koje se danas čuvaju u Britanskom muzeju u Londonu.

Asurbanipalov lik u kulturi

Glavni članak: Sardanapal

Asurbanipal je u grčkim, a kasnije rimskim izvorima bio poznat pod nazivom Sardanapal. U njima su historijske podatke zamijenili mitovi i legende, pa je veliki kralj postao dekadentni, ženskasti i hedonizmu skloni vladar kojeg su neprijatelji bili opsjeli u Ninivi, a koji je zarobljavanje izbjegao samoubistvom.

Lik Sardanapala je posebno uticao na evropske romantičare početkom 19. vijeka, pa mu je Lord Byron posvetio dramu, a po njenim motivima Eugene Delacroix naslikao Sardanapolovu smrt, jednu od najdramatičnijih i najpoznatijih slika u historiji likovne umjetnosti.

Među savremenim Asircima je Asurbanipal postalo popularno muško ime.

Također pogledajte

• Ašurnasirpal II