Stupa (uređaj)

Stupe su bile primitivni uređaji za uređenje (valjanje i stupanje) proizvoda od vune ( gunji, guber, himbulje, kabanice, ćilimi i pokrivači). Ovi nabrojani proizvodi služili su za nužne potrebe seoskog stanovništva.

Stupe predstavljaju čisto privredni objekat. Javljaju se uvijek kao pratnja vodenicama. Najčešće, riječ je o maloj grupi objekata, o dva ili najviše tri objekta, gdje obavezno jedan objekat čini stuparska radnja.

Pravljene su od od 4 vrste drveta: bagrem, hrast, kljen, murva (dud). Nalazile su se na otvorenom prostoru, ali češće u zgradama, koje su se takođe zvale stupe. Stuparske zgrade zidane su kamenom krečnjakom i malterom, bez ikakvih dekoracija kao objekti čisto utilitarne prirode. Bile su pokrivene pločom ili crijepom. U donjem boju (prizemlje) bile su stupe, a na spratu dućan sa krilom za sušenje sukna. Dućani su obično imali po dvije prostorije: u jednoj odžak, a u drugoj bi bile smještene mušterije.

Da bi se stupe pokrenule, izdvaja se jedan dio vode od riječnog toka posebnim rukavcima. Ovi rukavci imali su akumulacionu funkciju. Radi postizanja pada, pravljene su brane. Rukavac je pregrađivan sa raznim građevinskim materijalima kao što su kamen, malter, kreč i zemlja crvenica. Pregrađeni dio tzv. bent imao je nekoliko otvora (badža). Voda se slijevala niz žlijeb (drveno korito) do kola. Preko kola snaga vode pokretala je sve uređaje za stupanje. Kolo je montirano na vreteno. Vreteno se oslanja na drvenu kladu na koju žlijebom dolazi voda. U vretenu su ugrađeni drveni hrastovi krstaci za podizanje kola i malja. Na vodene kružnice stavljaju se gobelje. Na gobelji su ugrađene po tri kašike (lopatice), tako da ih je ukupno dvanaest. Sukno se polaže u korito od hrastovog drveta koje udaraju naizmjenično jedan pa drugi malj. Maljevi su teški oko 90 kg svaki i u grebenu sastavljeni od tri zupca. Na gornjem dijelu stupe nalaze se gornjice koje nose maljeve. One su napravljene od kljenova drveta da imaju ljepši i tonalniji zvuk.

Objekti vodenica i stupa su bili u aktivnoj upotrebi sve do kraja II svjetskog rata. Nakon toga se polako zaboravljaju i napuštaju. Osnovni razlog za to jeste promjena načina funkcioniranja privrede i postepeno odumiranje objekata male privrede. Ubrzana industrijalizacija, elektrifikacija, neodržavanje, ali i namjerno rušenje, kao i ratno razaranje u periodu od 1992. do 1995. godine dovelo je do toga da se danas veoma mali broj nalazi u upotrebi.

Posebno su upečatljive vodenice i stupe na rijeci Bregavi u Stocu pa su proglašene za nacionalni spomenik.

Literatura

• Mehmed Elezović, časopis Most, broj 193, (104 - nova serija), Godina XXX decembar/prosinac 2005. -Stolačke stupe