Penologija

Pojam penologije obuhvata izvršno krivično pravo kao granu pravne nauke, te svoju naučnu i praktičnu djelatnost usmjerava u prvom redu na proučavanje izvršenja kazne lišenja slobode, ostalih kazni, kao i drugih sankcija (vaspitne, mjere sigurnosti, uslovne osude sa zaštitnim nadzorom; sankcije za privredne prestupe – oduzimanje imovinske koristi, sankcije za prekršaje; sankcije za krivična djela međunarodnog prava).

Pod tim podrazumjevamo izučavanje raznih pravnih i vanpravnih aspekata/problema koji se javljaju u vezi sa izvršenjem tih sankcija u nastojanju da se postigne svrha propisivanja tih sankcija.

Naziv „izvršno krivično pravo“ nije ustaljen u teoriji, a i penologija često ima različita značenja. Ipak, penologija danas mora da se bavi proučavanjem svih krivičnih i kaznenih sankcija koje postoje u jednoj zemlji, načinom i postupkom njihovog izvršenja, odnosno njihovim međusobnim odnosom.

Predmet penologije je uređenje organizacije, načina i postupka izvršenja krivičnih sankcija, u prvom redu kazni (posebno, kazne lišenja slobode) i drugih krivičnih sankcija, sankcija za međunarodna krivična djela, kao i drugih vrsta krivičnopravnih mjera, odnosno krivičnoprocesne mjere pritvora.

Imovinske kazne (pojam, vrste i karakteristike)

• Imovinska kazna se razvila vremenom iz kompozicije (otkupnine), tako da danas obuhvata dvije vrste sankcija: novčanu kaznu i konfiskaciju imovine. Ove vrste sankcija se često kritikuju u teoriji zbog toga što nisu lične prirode, što pogađaju siromaćne više nego bogate, jer se mogu zamijeniti kaznom zatvora i jer ne utiču na prevaspitavanje počinilaca.

• Novčana kazna se sastoji u obavezi osuđenika da u određenom roku uplati sudskom presudom utvrđeni novčani iznos u korist države. Može biti glavna i sporedna kazna (umjesto kazne zatvora ali i kumulativno sa tom kaznom.

Konfiskacija imovine se sastoji u oduzimanju osuđenikove imovine koju je posjedovao u vrijeme donošenja presude, bez naknade, u granicama koje su određene zakonom. Sud u svakom konkretnom slučaju odlučuje o njenoj primjeni i to samo kada je zakonom određena kao sporedna kazna uz kaznu zatvora. Može biti opća i specijalna.

Predviđena je za iznimno teška krivična djela.

Tjelesne kazne (vrste i karakteristike)

Iako nekada popularne, danas tjelesne kazne predstavljaju iznimku i to samo u nekim afričkim i azijskim zakonodavstvima.

Javljaju se u dva oblika:

• Sakaćenje (odsjecanje dijelova tijela) po principu „oko za oko, zub za zub“, izvršava se na javnim mjestima i zavisno od vrste krivičnog djela – ruke za krađu, oči za špijunažu, penis za seksualne delikte itd.
• Šibanje je dugo vremena imalo široku primjenu prema počiniteljima svih vrsta delikata (u prvom redu prekršaja); muškarci se šibaju po cijelom tijelu, dok žene samo po stražnjici, također javno.

Sistemi izvršenja kazne zatvora

Od 18. vijeka naovamo, u Evropi su razvijeni pet sistema izvršenja kazne zatvora:

1. Ćelijski (usamljenički), u kojem je svaki zatvorenik za sebe, izolovan u „ćelijama“, izdržavao kaznu odsječen od drugih zatvorenika i svijeta.
2. Auburnski je uveden u New Yorku kao zamjena za usamljenički, gdje su zatvorenici izolovani u ćelije samo noću, a danju okupljani na zajedničkom radu i druženju uz zabranu sporazumjevanja.
3. Progresivni sistem se javlja u 19. vijeku u Engleskoj pod uticajem ideja o preodgoju i popravljanju osuđenika za povratak u društvo kao zdravog i odgovornog građanina. Zatvorenik je kaznu izdržavao u tri dijela, zavisno od svog ponašanja prelazio je u sljedeći, lakši nivo.
4. Irski ili intermedijarni sistem je napredni engleski model, u kojem osuđenik u trećem nivou ne biva pušten na uslovnu slobodu nego ga se priprema posebno za povratak u društvo.
5. Makonokijev sistem je sudsku kaznu pretvarao u bodovni sistem i kako su zatvorenici „osvajali“ bodove svojim dobrim ponašanjem, tako su odrađivali godine zatvora.

Parapenalne mjere – alternativne sankcije

Parapenalne mjere su alternativa kazni zatvora, posebno kazni kratkog trajanja.

Tu spadaju:

• naknada štete, kojom osuđenik u određenom roku nadoknadi štetu nanesenu oštećenom i istovremeno spozna koliko su njegove akcije bile negativne;
• ambulantni tretman se obavlja u psihološkim institucijama, a prema alkoholičarima, narkomanima i drugim osobama koje su smanjene uračunljivosti;
• upućivanje na obuku u redovnim školama i na posebne treninge, prevashodno za maloljetnike,
• društveno korisni rad umjesto kazne zatvora od 6 mjeseci,
• vikend zatvaranje,
• kućni pritvor i sl.

Niz međunarodnopravnih akata u Evropi nalažu uvođenje neke ili svih ovih mjera u krivičnopravne sisteme u cilju ublažavanja ili umanjenja retributivnog karaktera kazni.

Pravni osnovi i ciljevi kažnjavanja

Mnoge teorije su se bavile pitanjem pravnog osnova države da kažnjava krivična djela ljudi koji se nalaze ili su se nalazili na njenoj teritoriji – drugim riječima, do koje granice se prostire vlast te države.

Idealističke teorije polaze sa stanovišta da je cilj države apsolutna pravda, pa se samim tim pravni osnov kažnjavanja kriminalaca izvlači iz uspostavljanja pravde nakon što je krivičnim djelom narušena.

Po zastupnicima teorije društvenog ugovora, sami građani su se odrekli prava da kažnjavaju zlikovce u korist države nakon što su uvidjeli da sami to više i ne mogu da vrše.

Pravne teorije osnov nalaze u ovlaštenju države da reguliše ponašanje ljudi na svom teritoriju (suverenitet), pa samim tim i kazni kršenje tih propisa.

Postavlja se pitanje i šta je cilj kažnjavanja – drugim riječima, šta se želi i šta se može postići primjenom kazne prema počiniocima krivičnih djela. Ovdje imamo tri vrste teorija: apsolutne se zalažu da je kazna odmazda društva onome koji je nanio štetu tom istom društvu; relativne teorije kažnjavanju prilaze sa preventivnog stanovišta, tj. namjena kazni ne smije biti odmazda, nego i prevencija, te povratak počinioca u društvo (prevencija može biti individualna i opća).

Mješovite teorije spajaju elemente apsolutnih i relativnih teorija, tako da je i naš zakonodavac na isti način pristupio ovom problemu, jasno definišući ciljeve kažnjavanja.

Vanjski linkovi

• https://www.scribd.com/doc/210375032/Penologija-Skripta Arhivirano 18. 1. 2021. na Wayback Machine