Arheološko područje Nebo

Arheološko područje Nebo nalazi se u naselju Brajkovići, udaljeno od Travnika oko osam km. u pravcu istoka. Proglašeno je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Većina arheološkog materijala s lokaliteta Nebo, deponirana je u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu, a manji broj površinskih artefakata, smješten je u Zavičajnom muzeju Travnik.

Neolitske kulture na Balkanu

Lokacija

Lokalitet, poznat i kao “Sikirište” (prema brojnim pronađenim sjekirama) i “Nastinice”, smješteno je na malom platou, koji se diže iznad ravnice uz rijeku Bilu pa se u literaturi uz naziv ovog arheološkog područja navodi naziv susjednog naselja Nova Bila. Obuhvata površinu dužine 150 m i širine 100 m.

Istraživanja

Mlađi neolitik u središnjoj Bosni obilježen je butmirskom kulturom, nazvanoj po istoimenom i prvom istraženom lokalitetu Butmiru kod Sarajeva. Odlikuje se originalnim oblicima posuda, specifičnim ornamentalnim sustavom, bogatom i raznovrsnom figuralnom plastikom. Naselja ove kulture raspoređena su na nešto širem prostoru nego što je onaj koji je pokrivala kakanjska kulturna grupa. Samo su Obre II, u početnoj fazi ove grupe, locirana u blizini samog Kaknja, a naselja razvijene i kasne faze, osim Okolišta, podignuta su dosta daleko od tog središta. Tako je i sam Butmir smješten u blizini izvora rijeke Bosne, a Brdo u Kiseljaku iznad Fojnice. Idući dolinom Lašve udaljavaju se prema zapadu naselja Nebo, Mujevine i Crkvina, dok je u srednjem toku Bosne locirano naselje u Kraljevinama.

Arheološka istraživanja neolitičkog naselja Nebo obavljena su 1948. i 1951. godine i vodio ih je Alojz Benac. Doprinijela su boljem poznavanju butmirske kulturne grupe, kojoj pripada. Na lokalitetu Nebo nije bilo prekida kulturnog sloja, koji se slagao u kontinuitetu. Na otkopanom prostoru kulturni sloj bio je bogat, jedinstven i bez prekida, što ukazuje na dugotrajan život naselja. Kada je naselje napušteno, na ovom mjestu život više nije obnavljan.

Do pronalaska ovog lokaliteta, Butmir je smatran posebnim nalazištem, ali od otkrića lokaliteta Nebo, Butmir se promatra kao nalazište u okviru određene kulture.

Opis dobra

Naseobinski objekti

Neolitsko naselje Nebo se nalazi u blizini sela Brajkovići u dolini rijeke Bile, pritoke rijeke Lašve. Dimenzije iznose otprilike: 70 x 47m. Istraživano je u dva navrata, 1949. god. i 1951. god. Tokom iskopavanja otkriveno je ukupno osam stambenih objekata od kojih je sedam zemuniĉkog tipa i jedan nadzemni objekat koji pripada kasnijoj fazi naselja.

Zemunice se mogu podjeliti na sličan način kao i objekti iz Lisičića. Većinu čine zemunice sa manjom izbočinom. U samo dva objekta pronađeni su ostaci koji se mogu identifikovati kao vatrište dok u ostalim nedostaju tragovi unutrašnjeg vatrišta. Zidovi su pravljeni od debljeg sloja pletera i lijepa. Unutar zemunica pronađene su jame od kojih je u jednoj pronađen čitav žrvanj. Pored objekata su pronađena vanjska ognjišta i jame. Jame koje sadržavaju ostatke pepela i pruća su korištene kao podzemne peći dok su neke korištene kao sekundarno odlagalište kućnog lijepa.

Tehnika izgradnje naseobinskih objekata na lokalitetu Nebo gotovo je istovjetna tehnici koja je primjenjena na lokalitetu Lisičići. To ukazuje da je naselje Nebo u prvoj građevinskoj fazi korišteno sezonski. Za razliku od Lisičića, otrkiveni lokaliteti u Nebu su većinom bez ognjišta. U Nebu kao i u Lisičićima lov je bio jedan od glavnih naĉina obezbjeđivanja hrane ali za razliku od Lisičića u Nebu su pronađeni ostaci domestikata, prvenstveno govečeta, dok za svinju nije sasvim jasno da li je bila domesticirana. U Nebu nisu pronađeni ostaci žitarica, što dalje govori o sezonskoj prirodi naselja. Naselje u Nebu je osnovala i koristila lovačko-stočarska zajednica koja je lovačko-skupljačku aktivnost kombinovala sa stočarstvom kao načinom privređivanja.

Postojanje dvije strategije osiguravanje hrane uticalo je na društvene odnose unutar zajednice u Nebu. Pojedine grupe su se specijalizovale za lov dok su druge aktivnije učestvovale u stočarstvu. Zavisno od dominantnosti jedne ili druge grupe formirali su se i društveni odnosi unutar naselja.

Karakteristike naselja Neba ukazuju da su kao i u Lisiĉićima na prostoru Bosne i Hercegovine egzistirale visoko mobilne zajednice čiji se način života razlikovao od ustaljenog modela neolitskih zajednica. Proizvodnja keramike i stila ukrašavanja ne može biti jedini kriteriji pri analizi društvenih zajednica u neolitu.

Ostali nalazi

U kulturnom sloju nađene su kosti životinja (zub vepra, čeljusne kosti i zubi svinje, goveda i psa), a najveći broj pripadao je rogovima jelena, tako da se može zaključiti da je lov bio važan u životu stanovnika naselja. Na otkopanom dijelu pronađeno je 28 cijelih i 16 fragmentiranih kamenih oruđa, uz mnoštvo kremenih strugalica i tri kremene strelice. Oruđe je bilo lijepo modelirano i polirano, a izrađivano je u samom naselju, čiji su se stanovnici služili isključivo kamenim glačanim oruđem, što je bitna odrednica za dataciju u neolitičko razdoblje.

Pored kamenog oruđa, Nebo je obilovalo i koštanim oruđem, a naročito su bila brojna šila u dva oblika: jedna duža i tanja, a druga kraća i deblja. Nađena je i jedna fragmentirana udica od kosti, kao dokaz o bavljenju ribarstvom.

Keramika s lokaliteta Nebo bila je brojna, raznovrsna oblicima, bogato ornamentirana, a po svemu navedenom, odgovarala je keramici iz Butmira. Naročito su česte bile bikonične i zaobljene kupe (skifosi), sa oštrim ili blagim prelazom između gornjeg i donjeg dijela. Veliki broj kupa imao je na gornjem dijelu vertikalna udubljenja. Kao ukras na kupama javljala su se i plastična dugmad. Zanimljiv je nalaz kupe s plastično izvedenim cik - cak ornamentom. Sve kupe izrađivane su od crnopečene zemlje, površina je bila nepažljivo glačana, a najčešće su one na visokoj nozi (cilindričan oblik, noge s raširenim dnom, noge sa zadebljenjem u sredini, s kanelurama) koje u potpunosti odgovaraju nalazima iz Butmira.

Na Nebu su plastične tvorevine veoma rijetke, ali su potpuno identične onima u Butmiru, pa se ovdje radi o kvantitetu a ne o kvalitetu. Na jednoj figuri se primjećuju prave armenoidne rasne osobine, dok je druga figura prikazana na prijestolju, jedini primjerak te vrste u butmirskoj civilizaciji. Noge su kratke i šematične, a trup je predstavljen u suknji.

Na lokalitetu Nebo, pronađen je čitav niz ulomaka keramike s urezanim ornamentom. Izvođeni su različiti motivi: trake, rombovi, trokutovi, tzv. “vučji zubi”, spirale, šahovska polja, kvadratna polja i sl. Na Nebu se dosta koristila crvena boja za farbanje čitavih površina, kao i za inkrustiranje.

Vanjski linkovi

• Neolit u BiH