Antička komedija

Naziv komedija (gr. κωμωδια, lat. comedia) je složenica za koju se pretpostavlja da je nastala od grčke reči komos (gr. κωμος) „vesela povorka“ i oide (gr. ωδη) pjesma. Termin je označavao dramska djela vesele sadržine koja su se prikazivala za vreme Velikih ili Gradskih Dionisija u 5. vijeku prije n. e. U njihovoj strukturi hor je zauzimao značajno mesto. Koliko je poznato, u srodnoj dramskoj vrsti, koja se razvila oko 500. god. prije n. e. u književnosti zapadnih Grka na Siciliji (Epimarh), hor nije učestvovao. Ta su se djela označavala kao drame (δραματα). Vremenom, hor je izgubio svoju prvobitnu ulogu i u antičkoj komediji (4. i 3. vijek prije n. e.) pa se termin komedija počeo primjenjivati i na vesele drame bez obaveznog horskog dijela (i na one koje su se razvile iz stare horske komedije iz Atine i na vesele nehorske drame nastale izvan Atike). U ovom značenju termin komedija ulazi u modernu književnu terminologiju.

Razvojne faze

Razlikuju se posebne faze u razvoju antičke komedije:

(nehorska) sicilijanska komedija,
stara (atička) komedija,
srednja (atička) komedija,
nova (atička) komedija,
rimska komedija.

Nastanak i razvoj

Stara antička komedija nastala je u isto vreme kad i antička tragedija na prelazu iz 6. u 5. vijek pre n. e. Međutim, obavezni deo svečanosti posvećenih kultu Dionisa postaje pola veka poslije tragedije. Počinje da se prikazuje na Velikim ili Gradskim Dionisijama tek od 442. god. prije n. e. Broj glumaca bio je ograničen na tri. Hor, podijeljen na dva poluhora, imao je 24 člana koji su bili različito kostimirani (kod Aristofana u ptice, žabe, zolje).

Aristotel je iznio pretpostavku da je stara komedija nastala iz faličkih, ritualnih, pesama koje su se pjevale u povorkama u kojima je nošen falus kao simbol plodnosti. Te su pjesme odlikovali opsceni izrazi i lično ruganje.

Postoje dve teorije koje pokušavaju da objasne nastanak stare antičke komedije: kompozitna i unitarna.

Prema zagovornicima kompozitne teorije stara atička komedija je nastala stapanjem elemenata različitog porijekla. Horski središnji deo sa parabazom i agonom mogao se razviti iz komosa, vesele povorke koje su bile sastavni deo običaja vegetativnih kultova. Učesnici tih povorki nosili su maske raznih životinja, pjevali pjesme, rugali se, nadmetali u pogrdama. Svečanost se završavala slavljem i veseljem. Otud i eksodos u komediji dobija neki vid bučnog veselja. Epizodne glumačke scene razvile su se po ugledu na dorske farse i Epimarhovu sicilijansku komediju.

Unitaristi dovode u pitanje uticaj dorskih farsa i sicilijanske komedije. Smatraju da se antička komedija spontano razvila iz atičkih zametaka. Folklorno-ritualna predistorija uslovila je stalno prisustvo hora u staroj komediji, pojavu komičkog agona, paraboze i eksodosa u vidu starog komosa. Komos, vesela i raspusna povorka, prilikom praznika (posebno svečanosti posvećenih kultu Dionisa) obilazi naselja pjevajući, rugajući se i zbijajući šale. Tom prilikom poimenično ismijavaju sugrađane, upućuju invektive. A lična invektiva, posebno upućena istaknutim savremenicima političarima, filozofima, pesnicima, muzičarima, tipična je odlika stare antičke komedije. Upravo lična invektiva doprinela je da predmet antičkih komedija bude aktualna problematika atinskog društvenog života. Politički i društveni život pružiće građu pesniku za stvaranje komičnog zapleta i izgradnju komičnog agona. Takav razvoj antičke komedije mogla je da obezbijedi jedino sloboda govora, ostvarena u demokratskoj Atini.

Ograničavanje slobode govora značilo je i kraj stare atičke komedije što se poklapa sa opadanjem moći atinskog polisa, i konačnim porazom u peloponeskom ratu.

Stara antička komedija bavi se aktualnom stvarnošću. Ona u punoj mjeri odslikava savremeni život Atinjana. Predmet njenog interesovanja su javni običaji, dnevna politika i cjelokupna prosvjeta (vaspitanje, filozofija, poezija, muzika). Kratin je prvi među pjesnicima politiku učinio predmetom komedije.

Predstavnici stare atičke komedije su Aristofan, Kratin, Eupolid. Sačuvano je samo 11 komedija Aristofana dok od ostalih pisaca imamo samo fragmente.

Društvene promjene u Atini (opadanje političke moći, potpadanje pod uticaj makedonske države) uslovile su i promene stare antičke komedije i razvoj nove, odnosno srednje antičke komedije (termin koji se vjerovatno javio u helenističkom dobu). Srednja komedija je termin koji se javio poslije Aristotela. Ovim se terminom obuhvataju komedije nastale u periodu između 400 – 430. god. pre n. e. Najistaknutiji pisci srednje komedije bili su Aleksid, Anaksandrid, Antifan, Eubul i Timokle. Od dijela pisaca srednje komedije sačuvani su naslovi i fragmenti. Sačuvane su jedino dve komedije Aristofana Žene u narodnoj skupštini i Plutos koje hronološki pripadaju srednjoj komediji.

U srednjoj atičkoj komediji politika zauzima sve manje mesta, hor gubi svoju ulogu koju je imao u staroj komediji i više ne učestvuje neposredno u radnji, horske pjesme postaju samostalni umeci, agon (αγων) je pretvoren u glumačku scenu, parabaze nema. Društvene i privatne teme postepeno su potiskivale političke. Razvoj komedije se kretao prema stvaranju komedije sa jedinstvenom i zaokruženom dramskom radnjom. U njoj se javljaju motivi karakteristični za helenističku novu komediju: ljubav, zamjena lica, prepoznavanje.

Nova komedija nastaje postepeno iz srednje komedije. Ne može se sa sigurnošću povući hronološka granica između ove dve vrste. Počeci nove komedije stavljaju se u vrijeme oko 320. god. prije n. e. Najistaknutiji predstavnici nove komedije su Atinjanin Menandar (342 – 291.g. p. n. e.) Difil iz Sinope i Filemon. Na žalost, od djela ovih pisaca sačuvane su samo dvije komedije, i to obje Menandrove: Namćor (u cjelini) i Izabrani sud (tri četvrtine djela). Od ostalih dijela Menandra i drugih pisaca sačuvani su samo fragmenti.

U novoj komediji nema političke satire, invektiva, aktualno-historijske i lokalne tematike stare komedije. Nova komedija je spajala elemente komedije karaktera, i komedije intrige. Prikazivala je tipične likove i scene iz svakodnevice srednjeg građanskog sloja. Djelimično je podsjećala na noviju evropsku građansku dramu.

Komedija dospijeva u Rim iz grčke književnosti oko 240. g. p. n. e. (zajedno sa tragedijom). Rimska komedija je nastala kao slobodan prevod srednje i nove komedije prikazujući Grke u njihovoj sredini i odjeći. Zbog toga dobija naziv palijata. Glavni predstavnici su Plaut i Terencije.

Kompozicija stare antičke komedije

Kompozicija stare antičke komedije poznata nam je na osnovu devet tekstova čiji je autor Aristofan (dvije komedije, od ukupno jedanaest sačuvanih, Žene u narodnoj skupštini i Plutos hronološki pripadaju srednjoj komediji). Predstava je počinjala prologom, kojim se publika obaveštava o temi komada. Zatim sledi parodos. Parodos prerasta u agon (αγων), nadmetanje rečima, koji čini rasprava dvojice glumaca, koji zastupaju oprečne stavove i mišljenja, uz učešće hora. Agon ima složenu strukturu. Poslije uvodne pjesme, korifej, horovođa, podstiče jednog od glumaca da govori. Prvi glumac iznosi svoje argumente pri čemu ga mogu prekidati njegov protivnik, drugi govornik, ili neki od komičnih tipova. U govoru diskutanta uočavaju se vrhunac izlaganja i završni dio govora. Zatim slijedi odgovor protivnika, koji ponavlja celu shemu izlaganja protivnika. Na kraju hor donosi sud o diskusiji. Za epirematskim agonom dolazi parabaza, posebni izdvojeni središnji dio komedije. Glumci napuštaju scenu, hor skida maske i istupa (gr. παραβασις – istupanje, izlaženje naprijed) obraćajući se publici i razbijajući scensku iluziju. Parabaza se sastoji od dva glavna dijela. Najprije se horovođa u ime pjesnika obraća publici, dok ritmu marša prolazi pored publike. Drugi dio je pjesma hora koja se sastoji iz 4 dijela: oda, antoda, epirema, i antepirema. Mogla se javiti i sporedna parabaza. Često se parabaza tematski ne poklapa sa predmetom rasprave u agonu. Predmet izlaganja u parabazi su uslovi u kojim pjesnik radi i političke prilike u Atini. Poslije parabaze sledi niz epizodnih glumačkih scena bez učešća hora. Junak epizodnih scena, najčešće pobjednik komičnog agona, susreće razne tipične likove iz svakodnevnog života. Završni dio komedije je eksodos koji ima oblik komosa. U vidu raspjevane svečarske povorke hor izlazi sa scene a sa njim, obično, i glavni junak komedije.

Reference

Literatura

Komedija antička, Miron Flašar u Rečniku književnih termina, Beograd, Nolit, 1992, ISBN 86-19-01962-7
Dr Miloš Đurić, Istorija helenske književnosti, Beograd, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1988, ISBN 86-17-01560-8