Razlika između verzija stranice "Osobina"
| [pregledana izmjena] | [pregledana izmjena] |
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
mNo edit summary |
m standard, replaced: Vidi takođe → Također pogledajte, replaced: Također pogledajter → Također pogledajte using AWB |
||
Red 10:
== Kategorizacija==
*'''Kvalitativne''' (kakvoćne) '''osobine''' (lat. ''qualitas'' = kakvoća, vrsnoća, vrednoća, odomaćeno kao: kvalitet) u posmatranoj grupi organizama variraju diskontinuirano (nepovezano, isprekidano), bez prijelaznih modaliteta između pripadajućih ''varijanti'' – ograničenog broja. Pošto svaki organizam po tom svojstvu alternativno pripada samo jednoj od tih varijanti, ovakva promjenljivost se označava i kao diskontinuirana ili alternirajuća (lat. ''alternum'' = drugo od dvoje; alternativa = jedna od dvije mogućnosti po principu ''ili – ili'', tj. da li neka osoba ima ili nema odabranu varijantu posmatranog svojstva, bez obzira na mogući broj ostalih varijanti).<ref>Mader S. S. (2000): Human Biology. McGraw–Hill, New York, ISBN 0-07-290584-0.</ref>
<ref>Cavalli–Sforza L. L., Bodmer W. F. (1999): The Genetics of Human Populations. Dover Publications, Mineola, New York, ISBN 0-486-40693-8.</ref><ref>Boaz N. T., Almquist A. J. (1999): Essentials of Biological Anthropology. Prentice Hall, New Jersey, ISBN 0-13-080793-1.</ref>
Ako (npr.) u humanim [[populacija]]ma promatramo unutargrupnu različitost po [[krvne grupe|krvnim grupama]] [[ABO sistem]]a, odgovarajućom laboratorijskom pretragom ćemo pouzdano utvrditi da svaki ispitanik pripada isključivo jednom od četiri glavna [[fenotip]]a ove osobine: ''A'' ili ''B'' ili ''AB'' ili ''O'' krvnoj grupi, a nikada nekoj (nepostojećoj!) "međugrupi". Ovakav tip promjenljivosti čovjeka (npr.) je karakterističan za mnogobrojna dimorfna i polimorfna svojstva kao što su: ''ABO'', ''[[MN]]''(''S''), ''[[Rh]]'' i drugi sistemi krvnih grupa, viđenje boja (''normalno'' – ''defektno''), boja očiju (''crne'' – ''smeđe'' – ''zelene'' – ''sive'' – ''plave'' – ''albino'') itd.
*'''Kvantitativne''' (količinske) '''osobine''' (lat. ''quantitas'' = kolikoća, količina, veličina; odomaćeno: kvantitet) imaju takav tip promjenjivosti koji se opisuje, mjeri i imenuje jedinicama jednog ili više postojećih sistema mjera (m, m<sup>2</sup>, m<sup>3</sup>, itd.) ili se izražava neimenovanim brojevima, na osnovu jednostavnog prebrojavanja osnovnih jedinica posmatranja (broj eritrocita u 1 ml krvi ili bilo kog drugog mjerljivog i brojljivog svojstva, u bilo kojoj vrsti organizana. Uobičajeno je da se mjerne osobine označavaju kao ''metričke'', a one koje se registriraju brojanjem – kao ''merističke''; budući da svi njihovi modaliteti uvijek imaju brojni izraz, i jedne i druge se svrstavaju u ''numeričke''.
Kvantitativna svojstva variraju ''kontinuirano'' (neprekinuto, postojano) – ''fluktuirajuće'' (kolebljivo, talasasto), po čemu su poznata i pod nazivima kontinuirana ili fluktuirajuća. Prema tome, kod njih se, između krajnjih granica promjenljivosti, može izdvojiti neprekinuti niz ''prijelazni'' modaliteta. Zavisno od preciznosti mjerenja i širine raspona varijacije, između dva ekstrema ovakvih osobina može se pojaviti praktično neograničen broj modaliteta (varijanti), pri čemu se susjedne varijable u posmatranom nizu mogu međusobno minimalno razlikovati.
Kvantitativnu promjenljivost ispoljava ogroman broj izrazito polimorfnih – mjerljivih i brojljivih [[morfologija|morfološko]]–[[anatomija|anatomskih]], [[biohemija|biohemijsko]]–[[fiziologija|fizioloških]] i ostalih svojstava živih [[organizam]]a.
*'''Prema "karakteru karaktera"''', tj. prirodi i razini ispoljavanja, sve osobine (i kvalitativne i kvantitativne) mogu se svrstati u ''morfološke'', ''biohemijske'', ''fiziološke'', ''etološke'' i dr., ili pak u “kombinovane” kategorije kao što su: ''morfo–fiziološke'', ''biohemijsko–fiziološke'' i sl.<ref>Hadžiselimović R. (2005): Bioantropologija - Biodiverzitet recentnog čovjeka. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, ISBN 9958-9344-2-6.</ref>
Red 26:
Skup svih [[gen]]a jednog organizma, sa nasljednim uputstvima za formiranje njegovih [[organ]]a i funkcija (i njihovih svojstava), označava se kao [[genotip]]. Sva formirana svojstva tog organizma čine njegov [[fenotip]]. To je sveukupnost onoga što se može uočiti ili zaključiti o nekoj [[individua|individui]], izuzimajući njenu genetičku supstancu. Treba posebno naglasiti da novi živi [[organizam]] ne nasljeđuje osobine, nego gene svojih roditelja, i to – kod biseksualnog [[razmnožavanje|razmnožavanja]] – samo one iz spermatozoida i jajne ćelije koji ga začinju. Kod organizama sa [[vegetativno razmnožavanje|vegetativnim razmnožavanjem]], nasljeđuje se kompletan genotip, a unutrsšnja i vanjska sredina dodaju novonastale uticaje. Suglasno tome, počev od prve diobe zigota, svaka novonastala ćelija u procesu formiranja i održavanja organizma ne dobija izvorne roditeljske gene, već samo jednu iz niza njihovih kopija. Genotip obuhvata sve somatične činioce koji imaju sposobnost autoreprodukcije, bez obzira da li su locirani u [[hromosomim]]a ili su ''[[plazmageni]]''. Ostale ćelijske strukture ne produciraju svoje replike, već nastaju od drugih ćelijskih sastojaka, a u krajnjoj instanci – ili pomoću – ili od samog genetičkog materijala.
U vezi sa biološkim osnovama ispoljavanja individualne varijacije, neophodno je poznavanje prirode interakcije genotipa i spoljne sredine u formiranju pojedinih fenotipskih svojstava i organizma u cjelini. Budući da se u [[genetička analiza|genetičkoj analizi]] posmatra ograničen obim individualne promjenljivosti, uobičajeno je da se pojam genotipa odnosi i na genetičke faktore pojedinih svojstava i njihovih kombinacija. S druge strane, i fenotipska svojstva se, također, mogu posmatrati parcijalno ili kompleksno. Genotipom i fenotipom se označavaju i određene skupine organizama sa odgovarajućim zajedničkim nasljednim svojstvima.
Nasljeđivanje mnogih normalnih i patoloških svojstava može se prihvatljivo objasniti osnovnim postulatima [[Mendelovska genetika|mendelovske (mendelijanske) genetike]], bez obzira na prirodu varijacije (boja, oblik, veličina, [[morfologija|morfološka]] i [[anatomija|anatomska]] struktura, [[funkcija]], [[biohemija|biohemijski]] sastav, mentalni i [[etologija|etološki]] sklop i dr.) ili njen nivo ([[molekula]]rni, [[ćelije|ćelijski]], [[tkivo|tkivni]], [[organ]]ski, [[individua]]lni). Međutim, organizam nije prosti zbir jedinačnih osobina i elemenata, a posjedovanje jednog gena ne znači da njegovi nosioci nužno imaju odgovarajuće obilježje. Sve uočljive osobine organizma u ogromnoj većini slučajeva su rezultat uzajamnog djelovanja mnogih gena (''[[poligenija]]''), odnosno određeni gen polivalentno (''[[plejotropija]]'') utiče na formiranje više svojstava (''[[polifenija]]''). S tim u vezi treba podsjetiti da, i u hipotetičnim okolnostima učešća kompletnog genotipa u formiranju svakog individualnog svojstva, u [[gametogeneza|gametogenezi]] [[gen]]i (izuzimajući [[vezani geni|vezane]]) nezavisno [[segregacija|segregiraju]], tj. održavaju svoju individualnost i partikularizam. [[Gamet]]i, uostalom, sadrže genetičku šifru svih individualnih svojstava i potencijala (od kojih neke uopće ne ispoljavaju), što se, u principu, ne odnosi i na sve somatične ćelije i tkiva – u kojima se realizuju samo njihove specifične konstelacije.
Dug je i kompleksan, a još uvijek nedovoljno poznat, splet procesa što se dešavaju od formiranja [[zigot]]nog genotipa pa do [[fenotip]]a odraslog organizma, koji je obuhvaćen općim pojmom razvića. U suštini, život i jeste neprekinuti [[razvoj]] i starenje, a njihove [[fenotip]]ske manifestacije se mogu posmatrati na svakom proučavanom stupnju individualne [[metamorfoza|metamorfoze]]. Fenotip se, prema tome, neprestano mijenja – u morfološko-anatomskom, funkcionalnom, etološkom, mentalnom i socijalnom kompleksu. Tokom ontogeneza|ontogeneze]], naslijeđeni geni samo određuju prirodu i raspon mogućeg variranja odgovarajućeg svojstva unutar koga se ostvareni fenotip formira kao rezultanta njihove interakcije sa sredinskim utjecajima. Začetna ćelija ([[zigot]]) kojom počinje [[život]] individue, dakle, sadrži sve nasljedne osnove građe i funkcije odraslog organizma, čija se svojstva oblikuju u složenim razvojnim procesima na koje neizbježno utiče i spoljna sredina.
Rezultanta interakcije [[gen]]a i sredine je proces individualnog razvića u kome se odvija specifična sukcesija karakterističnih fenotipskih promjena. Tokom [[ontogeneza|ontogeneze]], genotip određuje okvire reakcione norme organizma na sredinske uticaje različite prirode. Zato je svaki individualni fenotip, u svakom posmatranom trenutku, određen normom reakcije na preživljeni niz sredina prethodnog života, a u budućnosti ga određuje postojeće stanje modifikovano individualnim odgovorima na sredine u kojima će, u međuvremenu, opstajati. Sve komponente fenotipa nužno su određene genotipom i sukcesijom sredinskih uticaja sa kojim sudjeluju; nema živog bića bez genotipa niti on može egzistirati izvan prostorno–vremenskog kontinuuma sopstvenog životnog okruženja.
Red 40:
== Reference ==
{{reference}}
==
*[[Sistematika]]
*[[Genetika]]
| |||