Korisnik:Palapa/Zgrada Centralne banke Bosne i Hercegovine

Historijska građevina – Zgrada Narodne (Centralne) banke u Sarajevu, sa pokretnom imovinom, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Pokretnu imovinu iz stava 1. ove tačke čine: sedam umjetničkih slika, četiri stare kase, stari ormar iz radionice R. Tànczos-a, bista Vladimira Perića Valtera, dvije bronzane figure na ulazu zgrade i bronzana skulptura „Kupačica“ koja se nalazi u parku iza zgrade.

Nacionalni spomenik nalazi se na prostoru označenom kao k.č. 1766/1, 1766/2 i 1767 (novi premjer), što odgovara k.č. 108, 268 i 345, k.o. Sarajevo XXXIX (stari premjer), z.k. uložak br. 130 i 182, općina Centar, Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Nacionalni spomenik ne obuhvata dogradnju na sjeveru parcele iz druge polovine XX vijeka (k.č. 1766/1).

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).

II

III

U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definiran u tački I stav 3. ove odluke:

Izjava o značaju dobra

Izgradnja Narodne (Centralne) banke u Sarajevu započeta je 1929. godine, u vremenu kada je većina arhitekata - stvaralaca vezanih za Sarajevo bila pod uticajem moderne. Specifičnost projekta se sastoji u tome što je projektant, Milan Zloković uspio da u skladu sa svojim profesionalnim uvjerenjima, izvede djelo u duhu moderne, iako prisiljen od investitora na kompromisno rješenje, naročito južne fasade, preko koje je navučen „akademski plašt” koji ukazuje na zakašnjele uticaje historicizma.

Za skulpturalnu obradu fasada nekadašnje Narodne banke izabrano je, 1930. godine idejno rješenje Vladimira Zagorodnjika, tadašnjeg scenografa Narodnog pozorišta u Beogradu. Autor bira neutralne teme s nenametljivom, ali snažnom ikonografijom izraženom kroz jedan dominantni motiv (šestar, dlijeto, lađa) koji i u simboličkom značenju odgovara namjeni objekta.

Kako po dokumentarnoj, tako i po estetskoj vrijednosti, od sačuvanih slika, posebno se izdvaja kompozicija Ismeta Mujezinovića na kojoj je prikazana izgradnja Narodne banke.

Poseban dio inventara sačinjavaju stare kase i ormar otporan na vatru, dio originalnog inventara Hipotekarne banke.

Na osnovi uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Zgrada Narodne (Centralne) banke se nalazi u sjevernom nizu ulice Maršala Tita u strogom centru Sarajeva. Objekat je izgrađen na lokaciji koja je sa zapadne strane ograničena ulicom Alije Isakovića, a sa istočne strane Dalmatinskom ulicom. Prema sjeveru objekat je usmjeren ka ulici Mehmeda Spahe. U istom nizu, na istočnoj strani Dalmatinske ulice se nalazi stambeno – poslovni objekat iz austrougarskog perioda, a na zapadnoj strani ulice Alije Isakovića se nalazi stambeno – poslovni objekat građen tokom druge polovine XX vijeka.

Historijski podaci

Izgradnja historijske građevine Narodne (Centralne) banke u Sarajevu započeta je 1929. godine(1) u vremenu kada je većina arhitekata bila pod uticajem moderne. U bliskom vremenskom periodu, u istoj gradskoj ambijentalnoj cjelini projektanti poput Helena Baldasara, braće Muhameda i Reufa Kadića i drugih izvode projekte koji danas predstavljaju reprezentativne primjere sarajevske moderne(2). Za razliku od stambeno – poslovnih objekata, banke i pošte(3) u ovom periodu nisu bile čest projektantski zadatak. Investitori tih kapitalnih objekata, po pravilu su zahtijevali monumentalne objekte i smatrali su da moderna takvom zahtjevu ne može uspješno odgovoriti.(4) Iz tog razloga izgrađen je objekat Narodne banke koji nije imao čista obilježja moderne, pogotovu u pogledu oblikovanja fasada.(5) Godine 1929. projekat beogradskog arhitekte Milana Zlokovića(6) pobjeđuje na arhitektonskom konkursu.(7) Zlokovićev projekat je svojevremeno izazvao polemike i različite ocjene javnosti. O tome svjedoči i citat iz Odluke Velikog župana Sarajevske oblasti o podizanju zgrade „Glavne filijale državne Hipotekarne banke u Sarajevu“ iz maja 1929. godine: „Fasada projektovane zgrade ne odgovara okolini, osim toga glavna fasada sa Aleksandrove ulice(8) daje dojam nepotpunosti, a naročito obzirom na atiku, koja je duga 50 m, a visine 4,75 m, a bez ikakove arhitekture. Risaliti ove fasade suviše istupaju ispred glavne fronte obzirom na njihovu dosta malu širinu. Istočna i zapadna fasada nije rđava u istom stilu, već daje utisak da su to dijelovi fasade od dva objekta. Sjeverna fasada koja će biti vidljiva iz Sokolske – Jeftanovića ulice(9), veoma je skromna i usljed uključenih međuspratova, daje utisak fasade jedne zgrade, koja nema karaktera monumentalnosti“.(10)

Bez obzira na različita viđenja, za ovu historijsku građevinu se može reći da pripada arhitekturi koja je nastala pod uticajem moderne(11), mada je preko njenog pročelja navučen akademski ogrtač.(12)

Milan Zloković pripada struji koja se kolokvijalno naziva „Beogradska moderna“, prema mjestu osnivanja grupe.(13)

Godine 1932, gradnja i opremanje objekta su u potpunosti završeni i od tada, pa do početka II svjetskog rata, objekat radi kao Glavna filijala državne Hipotekarne banke.

U periodu između dva svjetska rata, objekat je služio kao banka, ali je imao i stambenu funkciju, jer su na sjevernoj strani bili smješteni stanovi uposlenika.(18)

Objekat Hipotekarne banke tokom II svjetskog rata nije doživio značajnija oštećenja, a u njega je bila smještena Komanda njemačkih okupacionih snaga. Nakon završetka rata u objekat je smještena tadašnja Narodna banka NR BiH.

Nakon II svjetskog rata promijenjen je naziv objekta iz „Hipotekarna banka“ u „Narodna banka“. Desetak godina nakon završetka II svjetskog rata krajnji sjeverozapadni, odnosno sjeveroistočni dijelovi objekta su i dalje imali stambenu funkciju, ali nakon toga postaju funkcionalna jedinica Narodne banke.

Dana 27. avgusta 1955. godine podignuta je spomen-ploča na objektu radi obilježavanja događaja koji se na tom mjestu odigrao pola vijeka ranije, dakle prije izgradnje historijske građevine. Dana 27. avgusta 1905. godine održan je prvi javni radnički zbor na kome su radnici Sarajeva i BiH pod rukovodstvom Miće Sokolovića donijeli odluku o osnivanju glavnog radničkog saveza za BiH.

Krajem pedesetih godina XX vijeka izvršena je dogradnja sjevernog krila objekta prema ulici Mehmeda Spahe, gdje je smještena Služba društvenog knjigovodstva, koja se izdvaja iz Narodne banke prije 1964. godine.(19) Danas je u istom objektu smješteno Federalno ministarstvo finansija.

Sedamdesetih godina je izvršena nova dogradnja sjevernog dijela objekta prema unutrašnjem dvorištu i tu su smješteni dodatni kancelarijski prostori.(20)

Osamdesetih godina XX vijeka izvršena je nadogradnja čitave etaže historijske građevine Narodne banke koja je vidljiva iz unutrašnjeg dvorišta.

Tokom perioda 1992-95 u objektu se čuvaju predmeti od velike kulturno – historijske vrijednosti za Bosnu i Hercegovinu, poput sarajevske Hagade. Istovremeno su u objekat prebačeni ostaci arhive Republičkog zavoda za zaštitu kulturno – historijskih spomenika. Suterenske prostorije su služile i kao sklonište tokom granatiranja Sarajeva. Objekat je u tom periodu pogođen više puta iz artiljerijskih oružja, ali nisu zabilježena teža oštećenja.

Avgusta mjeseca 1997. godine osnovana je Centralna banka BiH koja je smještena u objekat.

Godine 2001.(21) izvršeni su restauratorski radovi na fasadi objekta na osnovu projekta sačinjenog od strane Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa.

Godine 2005. izvršena je izmjena vanjske i dijela unutrašnje stolarije i od tada do danas objekat gdje je smještena Centralna banka BiH redovno se održava.

2. Opis dobra

Historijska građevina Narodna (Centralna) banka u Sarajevu spada u red objekata „banki i pošti“ izgrađenih u Sarajevu u periodu između dva svjetska rata.

Tlocrtna osnova zgrade je približno pravougaonog oblika dimenzija 49,15m x 51,23m. Južni i sjeverni dio objekta zatvaraju unutrašnje dvorište dimenzija 23,40m x 12,50m.

Ukupne dimenzije južnog dijela iznose 49,15m x 35,73m, a dimenzije dograđenog sjevernog dijela iznose 47,55m x 15,50m.

Ukupna visina zgrade Narodne banke iznosi 22,35m, s tim da spratnost južnog dijela iznosi Suteren+P+2+Atika(22), a spratnost sjevernog dijela iznosi Suteren+P+4+Potkrovlje.

Na krajnjoj sjevernoj strani, uz ulicu Mehmeda Spahe nalazi se uređena parkovska površina dimenzija 49,00m x 17,00m. U sklopu parka se nalazi izvorni kameni mobilijar, a u centralnom dijelu parka nalazi se pravougaona fontana dimenzija 9,00m x 6,00m, sa bronzanom skulpturom na betonskom postolju.

U centralnom dijelu prizemlja, na južnoj strani nalazi se glavni ulaz u objekat, odnosno portal ukupnih dimenzija 2,50 m x 3,25 m. Na krajnjim bočnim stranama se nalaze 2 ulaza istih dimenzija. Na sjevernoj strani se nalazi ulaz(23) u Federalno ministarstvo finansija.

Prizemlje objekta ima približno simetričnu tlocrtnu formu i sastoji se od ranije sagrađenog južnog dijela tlocrtnih dimenzija 49,15m x 35,73m i dograđenog sjevernog dijela jednostavnije tlocrtne kompozicije dimenzija 47,55m x 15,50m.

U pogledu oblikovanja fasada, za stilski izraz zgrade Narodne banke se može reći da predstavlja ostvarenje moderne, bez obzira na primjese „novog klasicizma 20. vijeka”(28) na južnoj fasadi, čime je udovoljeno investitorovom poimanju „monumentalnosti”.

Južna fasada usmjerena ka Titovoj ulici predstavlja strogo simetričnu i monumentalnu kompoziciju. Završna obrada fasade je kamena obloga, a u njenoj osovini se nalaze kamene stepenice kojima se pristupa ulaznom portalu.(30) Sa obje strane portala se nalaze po 3 prozorska otvora dimenzija 2,00m x 3,20m, koji su odijeljeni sa 6 polustubova širine 1,40 m, koji se protežu do kamene strehe koja se nalazi u visini drugog sprata. Ispod strehe, u nivou prvog i drugog sprata se nalazi niz od 7 prozorskih otvora koji oblikom odgovaraju prozorskim otvorima prizemlja. Simetričnost fasade naglašena je snažnim bočnim rizalitima, čija dužina iznosi 8,20m, a dubina istaka u odnosu na fasadu je 2,40m(31). Čitavom dužinom južne fasade proteže se vanjski zid atike visine 4,75m.

Centralni dio fasade je malterisan i na njemu se nalaze po 4 prozorska otvora u nivoima prizemlja, prvog i drugog sprata, koji su istovjetni sa odgovarajućim prozorskim otvorima istih nivoa na južnoj fasadi. Dograđeni dio objekta uvučen je za 60cm u odnosu na ranije sagrađeni južni dio. Prizemlje sjevernog dograđenog dijela obloženo je nepravilnim kamenim pločama, dok je ostatak fasade omalterisan. Od prizemlja do četvrtog sprata su postavljene po dvije staklene stijenke s pet rastera dimenzija 2,00m x 3,20m. Na zapadnoj strani objekta nalazi se kolski ulaz u unutrašnje dvorište dimenzija 3,00m x3,50m.

Sjeverna fasada dograđenog dijela objekta ima strogo simetričnu kompoziciju(32), gdje se u nivou od prizemlja do četvrtog sprata nalaze nizovi od po 14 prozora koji dimenzijama odgovaraju otvorima sa krajnjih sjevernih strana istočne i zapadne fasade. U nivou visokog prizemlja(33), u centralnom dijelu, se nalazi ulazna staklena stijenka dimenzija 5,50m x 3,10m, kojoj se pristupa parom bočnih jednakokrakih stepenica širine od 2,10m.

Svi dijelovi objekta su izvedeni u armiranom betonu.

stilomi i sadržajem izrađeni reljefi u potpunosti odgovaraju namjeni zgrade. Središtem kompozicije obično dominira jedan od motiva s izraženom simboličkom porukom (snop klasja, rog obilja, lađa, čekić i dlijeto, šestar i mapa, vojnički oklop, vaga, nit), a oko dominantnog motiva raspoređene su nage muške i ženske figure.

Čeona fasada:

1. Muški sjedeći akt

2. Ženski sjedeći akt

Na bočnoj fasadi koja je okrenuta ka Dalmatinskoj ulici nalaze se tri reljefa:

1. Muški i ženski sjedeći akt koji vagaju robu, prikazani u profilu; središtem kompozicije dominira vaga(39), na čijoj je desnoj strani postavljen uteg, a na lijevoj poluge.

2. Muški sjedeći akt, prikazan u poluprofilu, u rukama drži raširenu nisku (nit)(40). U donjim uglovima kompozicije prikazane su grčke vaze (ojnohe i krater s volutama). Iznad kratera, u donjem desnom uglu kompozicije urezan je monogram autora.

3. Muški aktovi mladića i starca, prikazani u profilu; mladić je leđima okrenut starcu. Središtem kompozicije dominira model lađe(41) punih jedara, kojeg starac drži u rukama. Mladić, desnom rukom pridržava sidro(42), a u lijevoj, u najavljivačkoj gesti, drži rog u koji puše.

Na drugoj bočnoj fasadi, također su postavljena tri reljefa:

1. Muški i ženski sjedeći akt, prikazani u poluprofilu. Središtem kompozicije dominira snop(43) klasja koga je muškarac pri dnu svezao čvrstim čvorem. Nasuprot njemu je žena koja u desnoj ruci drži srp kojim je klasje posječeno.

2. Muški sjedeći akt, prikazan frontalno. Muškarac u rukama pridržava rog obilja(44), iz čijeg središta ispada različito voće (dinja, kruške, grožđe). Iznad otvora roga uklesan je monogram autora.

3. Muški i ženski sjedeći akt, prikazani u profilu. Kako se u središtu kompozicije nalazi prsni štit(45), moguće je pretpostaviti da su predmeti koje drže muškarac i žena dio vojničke opreme. Muškarac se oslanja na mač, a žena, u visoko podignutim rukama uzdiže kacigu.

Glavni ulaz u zgradu banke, flankiran je s dvije monumentalne figure muškarca i žene, postavljene na postament, također izrađene prema obrascu koji je primijenjen u oblikovanju reljefa (prenaglašena muskulatura).

Pored toga što imaju estetsku funkciju, ove figure imaju i funkcionalnu namjenu, jer u visoko uzdignutim rukama pridržavaju rasvjetna tijela. Na obje figure evidentiran je potpis autora s godinom nastanka i nazivom livnice koja je kipove izradila. Natpisi, različitog stepena očuvanosti, urezani su na istom mjestu (u postamentu s desne strane).

Naga figura žene ističe eleganciju ženskog tijela naglašenu tkaninom koja obavija njezina bedra i noge u blagom contrapostnom stavu. Ovakav tretman ljudske figure, iako nesimetričan, odaje prirodni, opušteni stav tijela. U postamentu, s desne strane nalazi se ćirilični natpis: V. ZAGORODNJIK/1931, a sasvim u dnu LIVENO U LIVNICI/„VOŽDOVAC“/BEOGRAD.

Sa druge strane, skladna muška figura, također u contrapostnom stavu, bedara prekrivenih životinjskim runom, odražava snagu, suzdržanost i muževnost. Za razliku od prethodnog, natpis, djelimično očuvan, sadrži ime i mjesto livnice: LIVNICA/„VOŽDOVAC“/BEOGRAD.

Iako nije pravni sljednik Narodne banke, Centralna banka je nakon osnivanja preuzela dio pokretnog inventara koga čine slike, skulpture, stare kase i ormari.

U ulaznom holu banke, godine 1953. uposlenici tadašnje Narodne banke podigli su bistu i spomen-ploču u sjećanje na Vladimira Perića – Valtera:

OVU SPOMEN PLOČU PODIŽEMO/VLADIMIRU PERIĆU – VALTERU/NARODNOM HEROJU/BIV. SLUŽBENIKU OVE BANKE KOJI/JUNAČKI POGINU ZA OLSOBOĐENJE/NAŠEG GRADA, APRILA 1945. GODINE/SARAJEVO 6. IV. 1953.

U potpisu, kolektiv Narodne banke.

U zaleđu banke, ispred ulaza u zgradu Ministarstva finansija i trezora nalazi se hortikulturno oblikovan prostor s fontanom. Na vrhu fontane postavljena je bronzana figura Kupačice, koja svojim stilom podsjeća na bronzane figure muškarca i žene na glavnom ulazu Centralne banke. Podaci o autoru, međutim, nisu sačuvani.

Neznani autor, Kupačica, 1930 (?), bronza, lijevano, Sarajevo, Centralna banka

Slobodnostojeća figura Kupačice izdignuta je na skulpturalno obrađeni postament. Snažnim zamahom ruku koje pridržavaju raspletenu, podignutu kosu, Kupačica otkriva svoje nago tijelo. Michelangelovski tretman ženskog tijela uz prenaglašenu, snažnu muskulaturu, poništava eleganciju.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Zgrada Narodne banke nalazi se na Privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 520.

Historijska građevina nalazi se i u sklopu ambijentalne cjeline ulice Maršala Tita u Sarajevu. Ta ambijentalna cjelina se nalazi u okviru „Gradske ambijentalne cjeline Sarajeva“ koja se na Privremenoj listi nalazi, pod rednim brojem 546.

5. Sadašnje stanje dobra

Objekat Narodne (Centralne) banke u Sarajevu se nalazi u dobrom stanju što je posljedica redovnog održavanja objekta .

Objekat danas ima veliku dokumentarnu vrijednost, s obzirom na očuvanost arhitektonskih elemenata, kamene plastike i skulpturalnih elemenata. U unutrašnjosti objekta su očuvani enterijerski elementi, kao što su mozaici i keramika(48) na podovima, kamena gazišta stepeništa, unutrašnja stolarija i drugo. U objektu su pohranjene numizmatičke zbirke, umjetničke slike i drugi predmeti.

Autentičnost objekta nije bitno umanjena i pored činjenice da je izvršena izmjena vanjske stolarije, kojom prilikom su uništeni originalni mehanizmi otvaranja i zatvaranja prozora.