Wikipedia

Iseljavanje muslimana iz Srbije

Iseljenje muslimana iz Srbije podrazumjeva kontinuirano iseljavanje muslimana iz Srbije tokom više sukcesivnih etapa. Najmasovnija iseljenja odigrala su se u periodu Prvog srpskog ustanka, sticanja nezavisnosti Kneževine Srbije na Berlinskom kongresu 1878. godine i tokom Prvog balkanskog rata 1912. godine.

Muhadžiri u Istanbulu 1912. godine.

U više navrata, veliki broj muslimana, uglavnom Slavena (Uglavnom Bošnjaci), Turaka i Albanaca iseljen je iz Srbije. Nakon povlačenja Osmanlija sa teritorija pod srpskom kontrolom, dolazi do uništavanja islamskih vjerskih zdanja a iseljenja muslimanskog stanovništva nerijetko poprimaju razmjere vjerskih progona.[1]

Historija uredi

Prvi srpski ustanak (1804) uredi

Prije Prvog srpskog ustanka u Srbiji je živio značajan broj muslimanskog stanovništva, čija se brojnost procjenjuje i do nekoliko stotina hiljada muslimana.[1] Većinu "turskog", odnosno muslimanskog stanovništva po varošima u Srbiji činili su muslimani islamizovani Slaveni (uglavnom Bošnjaci) i Albanci.[2] Tokom više sukcesivnih etapa oslobađanja Srbije od muslimana, broj muslimana u Srbiji se neprestano smanjivao, praćeno njihovim pojačanim iseljavanjem iz Srbije.[3]

Tokom Prvog srpskog ustanka, tursko i muslimansko stanovništvo, koje je predstavljalo većinu u mnogim gradovima protjerano je iz zemlje.[4] Također, u prvom ustanku Srbija je započela istjerivanje najsjevernijih albanskih naselja "još od Jagodine".[5]

U Prvom srpskom ustanku, mnoge beogradske džamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u svinjce a jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu.[4] Džamije su rušene i u drugim gradovima koji su se našli u sastavu kneževine Srbije. Tako su u Užicu porušene 34 džamije, u Smederevu 24.[1]

Konferencija u Kanlidži (1862) uredi

 
Porušena Batal-džamija u Beogradu, oko 1860. godine
 
Bajrakli džamija, jedina preostala džamija od 273 džamije i mesdžida koliko ih je u osmanlijsko doba bilo u Beogradu.[6]

Dana 22. novembra 1862. godine na međunarodnoj konferenciji velikih sila u Kanlidži na Bosforu, naređeno je iseljenje muslimana iz Srbije.[7] Iseljavane su čitave porodice iz sela i gradova koji su pripali novoformiranoj Kneževini Srbiji.[8]

Tih godina mnogi muslimani kao izbjeglice prelaze u Bosnu ili Novopazarski sandžak, koji još uvijek nije bio u sastavu Srbije. U Bosansku Kostajnicu krajem 1862. i početkom 1863. godine migriraju muslimani iz Valjeva, Šabca, Užica, pa se dio u kome su izbjegli muslimani najviše koncentrisani naziva Užice (Bosanska Kostajnica).[7] Mnogi muslimani izbjegli iz Srbije 1862. i 1863. godine naseljeni su u Zvorniku, koji je tada bio u sastavu Bosanskog pašaluka.[9]

Godine 1867., iseljenjem iz Beograda "turskog" življa (među kojima je veliki broj bio slovenskog porijekla) započeo je kraj beogradskih džamija, kojih je u to vrijeme preostalo oko petnaestak.[4] Kako navodi Felix Kanitz "gde kad bi noću slučajno eksplodirale mine rušeći džamije koje su ometale regulaciju".[4] Vremenom su porušene sve preostale beogradske džamije, osim jedne, Bajrakli džamije na Dorćolu.[1]

U gradu i varoši bilo je 15 munara.

– Felix Kanitz, 1861.

...Od 15 beogradskih džamija zatekao sam još samo jednu "Bajrakli džamiju" (džamiju sa bajrakom) u Jevremovoj ulici... Sa zadimljenim dimnjakom upotrijebljena je za plinsku kotlovnicu za osvjetljenje Narodnog pozorišta...

– Felix Kanitz, 1887.

Berlinski kongres (1878) uredi

"Po najvećoj zimi 1877/1878. gledao sam gole i bose ljude kako pješke bježe po snijegu, ostavljajući svoje pune kuće ... Na putu od Grdelice za Vranje, sve do Kumanova, sa obje strane puta mogli ste vidjeti tijela djece i starih ljudi umrlih od hladnoće."[10][11]

Josif H. Kostić

Albanci muslimani su sve do 1878. godine živjeli na području Leskovca, Vranja, u Pešteru blizu Sjenice i u dolini južne Morave.[12] Vasa Čubrilović piše da su oblasti Prokuplja, Kuršumlije i Leskovca, sve do Niša, nazivane "Toplički Arnavutluk".[13] Srpsko-turski rat 1876-1878. godine vođen je u oblasti Niškog sandžaka, uključujući njegove jugozapadnom dijelove naseljene Albancima. Albanci su činili dio Otomanske pješadije "nizam" i selili su se za vojskom, te nisu imali stalno mjesto boravka. Srpska vojska potisnula je i natjerala ih da napuste svoje domove i odu.[14] Povjerenik na srpskoj granici, Englez John Ross zabilježio je sljedeće: "Gotovo sveukupno stanovnišvo zapadnog dijela Niškog sandžaka, koji je predat Srbiji, bili su Albanci muslimanske vjeroispovjesti ... Svi oni su izbjegli u Kosovski vilajet, napuštajući čitavu zemlju."[15]

Nakon završetka rata i priznavanja nezavisnosti Kneževine Srbije 1878. godine, članovima 35 i 39 Berlinskog ugovora jasno je istaknuto da u novopripojenim krajevima muslimani i hrišćani treba da uživaju jednaka građanska i politička prava i slobodno raspolažu svojom imovinom.[16] Međutim, u Srbiji dolazi do masovnih prisilnih iseljenja muslimanskog stanovništva iz novopripojenih krajeva (prvenstveno iz Topličkog okruga, nekada naseljenog Albancima) i spaljivanja albanskih sela i gradskih četvrti pošto su se Albanci kao pripadnici Otomanskog nizama povukli sa ostacima poražene Otomanske vojske.[17] Svi Albanci koji se nisu bili povukli, kao i svi njihovi povratnici sa turske teritorije, iseljeni su nastojanjem srpskih vlasti odmah po zaključenju Berlinskog ugovora 1878.[18] Srpski autori navode da oko 30.000 do 40.000 izbjeglih i prognanih Albanaca iz Kneževine Srbije prelazi u Otomansko carstvo, gdje se naseljavaju uglavnom na području Kosovskog vilajeta.[19] Albanski autori procjenjuju broj Albanaca izbjeglih u Kosovskih vilajet 1878. godine na oko 60.000.[20][21] Engleski konzul Geuld je razgovarao sa gradonačelnikom Prištine, koji se žalio na nevolje sa izbjeglicama iz Niša, Leskovca i drugih gradova, navodeći da ih je oko 90.000-100.000 izbjeglo u Prištinu.[22] Zbog nepoštovanja Berlinskog ugovora Albanci su uputili diplomatskim predstavnicima velikih sila peticiju u kojoj se kaže:

...Situacija je teška u svim aspektima života. Izgubili smo sve što smo imali... Srpska vlada se ne pridržava Berlinskog ugovora; konfiskovala je našu imovinu, oduzela nam je svu živinu, ljetinu i ostalo, stoga pitamo velike sile da se umješaju u zaštitu naše imovine.[23]

"Pitanje iseljenja Albanaca nije osvjetljeno do danas, a srpski režim je prisilio na iseljenje i one Albance koji nisu otišli tokom ratova 1877/1878, pa čak i one koji su se vratili na svoju zemlju nakon što je rat završen."[24]

Ova politika "čišćenja" novooslobođenih krajeva naišla je na opoziciju u Srbiji, čak i u vojnim krugovima. Mnogi srpski autori (Hadži-Vasiljević, Milićević, Spasić, Bogdanović, itd.) pisali su protiv progona Albanaca i mjera koje su protiv njih preduzete.[25] Protiv iseljavanja Albanaca usprotivio se i komandant Šumadijskog kora, general Jovan Belimarković, koji je izjavio da su Albanci "dobri i radni ljudi", te da ih on ni po cijenu ostavke neće iseljavati. On se također pozivao na proklamacije u kojima je Albancima bila data riječ da ih srpske vlasti neće dirati. Belimarkovića su podržali i neki drugi komandanti.[26] Predsjednik srpske vlade Milan Piroćanac je povodom izgona Albanaca izjavio: "ako bismo ih ostavili ovdje, zadali bi nam nevolje".[27]

Jovan Hadži-Vasiljević kao glavne motive srpske države za ekspatrijaciju Albanaca navodi: 1) stvaranje nacionalno čiste države, 2) sprečavanje Porte da povrati zemlje naseljene Albancima, 3) stvaranje povoljnijih okolnosti za prodor na Kosovo i 4) stvaranje mira i bezbjednosti u regionu.[28]

Po protjerivanju Albanaca iz Topličkog okruga, na njihovu zemlju doseljeni su kolonisti iz Crne Gore, Sjenice, Vranja, Kosova, Peći, itd.[17]

Balkanski ratovi (1912/1913) uredi

Broj iseljenih
Albanaca, Bošnjaka i Turaka
iz Jugoslavije
u Tursku
Godina Broj lica
1919. 23.500
1920. 8.532
1921. 24.532
1922. 12.307
1923. 6.389
1924. 9.630
1925. 4.315
1926. 4.012
1927. 5.197
1928. 4.326
1929. 6.219
1930. 13.215
1931. 29.807
1932. 6.219
1933. 3.420
1934. 4.500
1935. 9.567
1936. 4.252
1937. 4.234
1938. 7.251
1939. 7.255
1940. 6.729
Ukupno 205.408
Napomena: Jugoslovenska državna statistika registrovala je samo slučajeve u kojima je poštovana procedura i samim tim gubila iz vida talase ilegalnih iseljenika, potcjenjujući njihov stvarni broj.
Glavni članci: Prvi balkanski rat i Drugi balkanski rat
 
Albanci koje je srpska vojska protjerala u Tursku.

Nakon Balkanskih ratova 1912. i 1913. godine, Kraljevina Srbija je pripojila novoosvojene oblasti Kosova, novopazarskog Sandžaka i Vardarske Makedonije, u kojima je živio veliki broj muslimana. Još u toku rata, mnogi muhadžiri su izbjegli u Tursku. Na njihovu zemlju su nakon rata kolonizacijom naseljene uglavnom srpske porodice.[29]

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca je došla do zemljišta za naseljavanje kolonista vršeći otkup zamlje od bivših aga i begova dok je jedan dio zemllje bio državni i ostao državni. Turci su željeli da se isele u Tursku ali svoja imanja nisu imali kome da prodaju osim državi. Bili su to veliki zemljišni posjedi koje niko nije htio a niti imao novca da plati. Prema službenim podacima broj iseljenih Turaka, muslimana i Albanaca iz Kraljevine Jugoslavije u Tursku iznosio je u periodu od 1919. do 1940. godine preko 200.000.[30][31]

Najveći broj iseljenika bili su kosovski Albanci, ali je također bilo i Turaka i Bošnjaka.[31] Radi pospješivanja iseljavanja, "leteći odredi" vojske, policije i četnika mučili su i ubijali albansko stanovništvo.[31] Od 1918. do 1938. vojska je zapalila i uništila 320 albanskih sela.[31] Albanske porodice su iz novoosvojenih oblasti deportovane preko Grčke u Tursku. Paralelno sa prinudnim iseljavanjem Albanaca, tekao je proces srpske kolonizacije Kosova, koji su nerijetko naseljavani na imanja raseljenih Albanaca.[32]

Posljedice uredi

Kao posljedica prisilnog iseljavanja muslimanskog stanovništva, oblast uže Srbije, nekada naseljena znatnim procentom muslimanskog življa danas je naseljena gotovo isključivo srpskim pravoslavnim stanovništvom. U Srbiji, veća muslimanska naselja opstala su samo na teritorijama pripojenim nakon 1912. godine, odnosno na dijelovima Sandžaka i na Kosovu.

Također pogledajte uredi

Literatura uredi

  • Naseljavanje muslimanskih prognanika (muhadžira) iz Kneževine Srbije u zvornički kajmakamluk 1863.godine; Prilozi, Galib Šljivo, 30, Sarajevo, 2001, str. 89-116
  • Safet Bandžović - "Iseljavanje Bošnjaka u Tursku", Sarajevo 2006.
  • Safet Bandžović - "Progon Muslimana Srbije 1830-1867. godine"

Reference uredi

  1. ^ a b c d "Ahmet Alibašić, Muslimani jugoistočne Evrope" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 8. 9. 2008. Pristupljeno 8. 9. 2008.
  2. ^ "Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu". Arhivirano s originala, 10. 11. 2023. Pristupljeno 10. 1. 2019.
  3. ^ "150 godina od protjerivanja muslimana iz Srbije". sandzakpress.net. 19. 4. 2017. Pristupljeno 11. 1. 2019.
  4. ^ a b c d "Abdulah Talundžić, Džamije u Beogradu". most.ba. Arhivirano s originala, 21. 11. 2009. Pristupljeno 10. 1. 2019.
  5. ^ "Ante Beljo, Ideologija Velike Srbije". ic.hr. Arhivirano s originala, 5. 3. 2016. Pristupljeno 10. 1. 2019.
  6. ^ Abdulah Talundžić. "Džamije u Beogradu". Časopis za obrazovanje, nauku i kulturu. Arhivirano s originala, 21. 11. 2009. Pristupljeno 11. 1. 2019.
  7. ^ a b Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Kneževine Srbije u Bosanski vilajet (1862-1867), Znakovi vremena, br. 12
  8. ^ "Milivoje Vasiljević, Soko - Grad". Arhivirano s originala, 21. 5. 2009. Pristupljeno 10. 1. 2019.
  9. ^ "Šljivo Galib, The Coming of the Muslim Exiles from the Principality of Serbia to the Zvornik Kajmakamluk in 1863". Arhivirano s originala, 4. 5. 2018. Pristupljeno 10. 1. 2019.
  10. ^ Dr Sabit Uka, Gjenocidi dhe aktet gjenocidale të pushtetit serb ndaj shqiptarëve nga Kriza Lindore e këndej (Genocid i genocidni akti srpskog režima nad Albancima od Velike istočne krize do sad), ASHAK, Priština, 1995, str. 74-75.
  11. ^ N. P. Ilić, Oslobođenje Južne Srbije, strana 121.
  12. ^ Balkansko poluostrvo i Južnoslovenske zemlje (1. deo)
  13. ^ Vasa Čubrilović, Politički uzroci na Balkanu od 1860-1880, GGD, So.C VI, Tom XVI, Belgrade, 1930, str. 43.
  14. ^ Dr Sabit Uka, Dëbimi me dhunë i shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit (1877-1878) (Nasilna ekspatrijarcija Albanaca Niškog sandžaka (1877-1878), ASHAK, Priština).
  15. ^ Nikola P. Ilić, Vojne operacije srpske vojske za oslobođenje Leskovca od Turaka 1877. godine.
  16. ^ Jovan Ristić, Diplomatska istorija Srbije (1875-1878), knjiga II, deo II, Beograd, 1898, str. 256-264.
  17. ^ a b "Vaso Cubrilovic, Expulsion of the Albanians (1937)". Arhivirano s originala, 4. 9. 2019. Pristupljeno 10. 1. 2019.
  18. ^ "Knjiga o Kosovu". Arhivirano s originala, 10. 11. 2023. Pristupljeno 10. 1. 2019.
  19. ^ "Čedomir Popov, Velika Srbija - stvarnost i mit" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 17. 7. 2011. Pristupljeno 10. 1. 2019.
  20. ^ Dr Skender Rizaj, Gështja e muhaxhirëve 1875-1881 (Pitanje muhadžira 1875-1881)
  21. ^ Shpërngulja e shqiptarëve gjatë shekujve (Emigracije Albanaca tokom vijekova), Priština, 1992, str. 156-157.
  22. ^ Dr Sabit Uka, Dëbimi me dhunë i shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit (1877-1878) (Nasilna ekspatrijarcija Albanaca Niškog sandžaka (1877-1878)), pp. 110-111.
  23. ^ Dr Sabit Uka, Vendosja dhe pozita e shqiptarëve në Kosovë, 2, Priština, 1994, str. 25.
  24. ^ Jovan Hadživasiljević, Arbanaska liga, Beograd, 1909, str. 11.
  25. ^ "Isterivanje Albanaca i kolonizacija Kosova I (Historijski institut u Prištini)". Arhivirano s originala, 20. 9. 2008. Pristupljeno 10. 1. 2019.
  26. ^ J. Hadži-Vasiljević, Arban. liga, 1-2, 11-14.
  27. ^ Jovan Hadživasiljević, Arbanaska liga, Beograd, 1909, str. 13.
  28. ^ Jovan Hadživasiljević, Arbanaska liga, Beograd, 1909, str. 12.
  29. ^ "Dženana Efendić Semiz, SRPSKA AGRARNA REFORMA I KOLONIZACIJA 1918. GODINE". Arhivirano s originala, 14. 2. 2009. Pristupljeno 11. 1. 2019.
  30. ^ DASIP, fund of Yugoslav Kingdom Legation in Ankara, 1941.
  31. ^ a b c d "Isterivanja Albanaca i kolonizacija Kosova II (Historijski institut u Prištini)". Arhivirano s originala, 31. 10. 2006. Pristupljeno 11. 1. 2019.
  32. ^ Dr Branko Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912-1914, Titograd, 1984, str. 267-277.

Vanjski linkovi uredi

Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Iseljavanje_muslimana_iz_Srbije&oldid=3552022"