Glacijalni proces
Glacijalni proces je geomorfološki proces koji nastaje djelovanjem leda, snijega i mraza (niskih temperatura). Ovako su objedinjena tri procesa, koja se, inače, razlikuju. Dejstvo leda predstavlja glacijalni proces u užem smislu. Geomorfološko dejstvo snijega naziva se nivacioni proces, dok se djelovanje mraza naziva kriogeni proces.
Objedinjenje ova tri procesa učinjeno je zbog toga što njihovi agensi djeluju istovremeno i na istom prostoru. Njihovi mehanizmi su međusobno veoma bliski i povezani, pa su slični i efekti koje oni izazivaju. Oblici ova tri procesa su, također, veoma slični, i sa postepenim prelazima jednih u druge.
Opću i osnovnu karakteristiku glacijalnog procesa čine izuzetno veliki morfološki učinci. U ovom procesu se erodiraju, transportuju i akumuliraju velike količine materijala. Zbog toga, glacijalni proces, iako vremenski ograničen, ostavlja za sobom jasno uočljive promjene u reljefu.
Područja razvoja uredi
Područja razvoja glacijalnog procesa određuje snježna granica. To je visinska zona iznad koje je bilans insolacije i radijacije negativan, tj. količina toplote koju Zemlja prima od Sunca je manja od količine toplote koju Zemlja emituje. Zbog toga se sve atmosferske padavine javljaju u čvrstom agregatnom stanju. Snijeg i led se zadržavaju tokom višegodišnjeg, pa i viševjekovnog, perioda.
Položaj snježne granice zavisi od više faktora. Osnovni faktor je geografska širina, tj. klimatski pojas. U okviru istog klimatskog područja postoje velika variranja visine snježne granice. Njen položaj je uslovljen ekspozicijom padine (nagiba), odnosno njenim položajem ili izloženošću ka sjeveru ili ka jugu. Granica se mijenja i sa sezonskim kolebanjima temperature, s povećanjem ili smanjenjem vlažnosti.
S obzirom na položaj snježne granice i prostor zahvaćen glacijalnim procesom, izdvajaju se dva glavna područja razvoja glacijalnog procesa: polarne oblasti i područja visokih planina.[1]
Mehanizam procesa uredi
Agens glacijalnog procesa je udruženo djelovanje temperaturnih promjena, tj. dejstvo mraza, kao i kinetičke energije snijega i leda. Do pokretanja snijega i leda dolazi postepeno, zbog toga što se naslage godinama ne otapaju, pa se, naslagama novog snijega, preko starijeg, povećava njegova ukupna debljina. Pod pritiskom naslaga debelih od 30 do 50 m počinje prekristalizacija donjih slojeva snijega i nastaje zrnasti snijeg. Prekristalisani zrnasti snijeg naziva se snježanik. U literaturi se veoma često koristi i njemački termin firn.
Daljim povećavanjem pritiska, usljed gomilanja novog snijega, snježanik prelazi u led. Snježanik se pod pritiskom otapa, pa se javlja pojava tečenja donjih slojeva, koji su oslobođeni pritiska. Ovaj proces ponavlja se iz godine u godinu, stotinama i hiljadama godina. Tako nastaju ogromne mase leda. Kada naslage leda postanu debele, on se ponaša plastično, i počinje teći.
Pokrenuti led naziva se ledenjak ili glečer (prema izvornoj riječi iz njemačkog jezika) [1]. Glečeri imaju veliku kinetičku energiju ali su im brzine kretanja obično vrlo male. Također, i snijeg može imati veliku kinetičku energiju. Na strmim padinama, pri gravitacionom kretanju, snijeg može imati veliku kinetičku energiju, i prilikom kretanja obuhvatati nagomilane snježne mase na padini. Obrušena masa snijega naziva se lavina.
Sadržaj glacijalnog procesa, kao geomorfološkog procesa, čine erozija, transport i akumulacija materijala.
Erozija uredi
Glacijalna erozija obavlja se neposredno i posredno. Obje vrste mogu izazvati i druge vidove erozije (najčešće koluvijalnu) a javljaju se i prateće pojave.
Neposredna erozija predstavlja pokretanje stijenskog materijala pod djelovanjem mase leda u pokretu. Kretanjem leda se pokreće već pripremljeni materijal ali se otkidaju i pokreću i dijelovi matične stijenske mase. Posrednu eroziju obavljaju komadi stijenske mase koje led otkida i nosi. Izazvane pojave najčešće su predstavljene odronjavanjem i osipanjem materijala. Ledenjak, krećući se, potkopava stijenske mase pored kojih prolazi i narušava prirodnu ravnotežu. Time izaziva koluvijalni proces, koji dovodi do odronjavanja i osipanja. Poseban vid pratećih pojava predstavlja soliflukcija, ili tečenje tla.
Transport uredi
Zbog čvrstog agregatnog stanja transportnog sredstva, materijal koji ledenjaci prenose ne trpi nikakve selekcije po krupnoći. Materijal se transportuje po površini, unutar tijela ili u dnu glečera. U podini i na stranama ledenjaka dolazi do obrade materijala, ali ne i do njegovog zaobljavanja. Materijal je predstavljen uglastim komadima, oštrih ivica, rjeđe slabo zaobljenih, veličine od krupnoće gline (0,001 mm) do blokova metarskog prečnika.
Transport u glacijalnom procesu redovno traje veoma dugo. On se obavlja skokovito. Za vrijeme hladnijih perioda, ledenjaci su snažniji i brži, i transportuju se veće količine stijenskog materijala. U toku toplijih perioda, njihova kinetička energija značajno opada, pa im se smanjuje i transportna moć.
Akumulacija uredi
Akumulacija stjenskog materijala vrši se kada ledenjak smanji svoju kinetičku energiju. Međutim, promjena kinetičke energije je skokovita, pa se akumulacija vrši cijelom dužinom glečera, po njegovim stranama, na dnu, a velika količina materijala bude prenesena do kraja ledenjaka i tu taložena. Akumulirani materijal nije sortiran po krupnoći. Akumulirani materijal je, u slučaju debljih i snažnijih ledenjaka, sitniji, dok je u slučaju tanjih ledenjaka heterogeniji. Granulometrijski najsitniji materijal akumuliraju pokrovni glečeri polarnih oblasti.
uredi
Glacijalni proces spada u tzv. „klimatske procese“ i njegov početak i kraj uslovljeni su značajnim klimatskim promjenama — zahlađenjem, odnosno otopljavanjem. Promjene se dešavaju postepeno i veoma sporo. Snježna granica se snižava sa pojavom atmosferskih padavina u čvrstom stanju, dok je povećanje njene apsolutne visine uslovljeno klimatskim otopljavanjem i pojavom padavina u tečnom stanju. Smjena procesa, preuzimanje dominacije u morfološkom oblikovanju neke oblasti, ili gubitak uloge dominantnog faktora u formiranju reljefa, obavlja se veoma sporo, traje hiljadama godina i to uz čitav niz postepenih prelazaka jednog procesa u drugi. Glacijalni proces najčešće nastaje smjenom prethodnog fluvijalnog procesa, a završava se smjenom novim fluvijalnim procesom.