Alojz Benac

Alojz Benac (Plehan, Derventa, 20. oktobar 1914 – Sarajevo, 6. mart 1992) bio je bosanskohercegovački arheolog i historičar.

Rođen je u Plehanu kod Dervente, 20. X 1914. godine. Srednju školu pohađao je u Vinkovcima, Derventi, Visokom i Zagrebu. Klasičnu filologiju i arheologiju studirao je i diplomirao (1937) na Univerzitetu u Beogradu. Godine 1951. odbranio je doktorat na Filozofskom fakultetu u Ljubljani disertacijom Prehistorijsko naselje Nebo i problem butmirske Kulture. Bio je profesor gimnazije u Vranju (1939/1940) i u Mostaru (1940–1943).

Od 1943. do 1945. učestvuje u NOR-u. Poslije rada u Ministarstvu prosvjete NR BiH u Sarajevu prešao je 1947. na rad u Zemaljski muzej BiH, gdje je obavljao najprije dužnost kustosa i šefa Prahistorijskog odsjeka, pa načelnika Arheološkog odjeljenja, a od 1957. do 1968. bio je na dužnosti direktora. Od 1964. počeo je predavati arheologiju na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, a 1968. prešao je na taj fakultet gdje do 1978. kao redovni profesor predaje arheologiju i historiju starog vijeka. Kao gostujući profesor predavao je prahistorijsku arheologiju na Filozofskom fakultetu u Zadru (1962–1965), a 1965. držao je tečaj iz prahistorije Balkana na Univerzitetu u Münsteru.

Dolaskom u Zemaljski muzej, Benac je započeo mnogostruku i uspješnu djelatnost kao arheolog i organizator rada na proučavanju arheologije u BiH i Jugoslaviji. Svoja je istraživanja usmjerio najprije na probleme neolita i eneolita zapadnog Balkana te posebno BiH, a onda i na pitanja etnogeneze i kulture Ilira u brončanom i željeznom dobu te na problem seobe Indoevropljana na balkanski prostor. Iskapao je niz važnih arheoloških lokaliteta iz neolita i eneolita (Hrustovača u dolini Sane, Nebo kod Travnika, Kakanj, Varoš kod Koraja, Pivnica kod Odžaka, Obre kod Kaknja, Zelena pećina kod Mostara, Crvena Stijena u Crnoj Gori, Zecovi kod Prijedora i dr.), kao i neke iz kasnijih vremena (delmatske gradine na Duvanjskom i Livanjskom polju i dr.) i time bitno pridonio rasvjetljavanju prahistorijskog doba u BiH. Na temelju rezultata tih istraživanja napisao je niz sintetskih radova i monografija u kojima je riješio ili rješavao važna pitanja nastanka i razvoja mnogih neolitskih i eneolitskih kultura, posebno butmirske, kakanjske, vučedolske, lisičićke, kao i pitanja hronologije brončanodobne i željeznodobne ilirske kulture u Bosni, posebno na području Glasinca.

Rezultate arheoloških istraživanja, kao i radove o raznim problemima prahistorije zapadnog Balkana, Benac je objavio u brojnim domaćim i stranim časopisima i u nekoliko monografija, najviše u Glasniku Zemaljskog muzeja, te u periodicima Archaeologia Iugoslavica, Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, Diadora, Prilozi za proučavanje istorije Sarajeva, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku, Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu, Balcanica i u zborniku Adriatica praehistorica et antiqua (posvećenom Grgi Novaku, Zagreb 1970). Njegovi radovi o problemu etnogeneze i kulture Ilira štampani su u časopisima Arheološki radovi i rasprave, Studia Albanica, Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja, u zborniku Simpozijum o teritorijalnom i hronološkom razgraničenju Ilira u prahistorijsko doba i dr. Njegov izrazit smisao za sinteze vidljiv je u radovima o duhovnom (religija, umjetnost) i privrednom (stanovanje, ishrana itd.) životu prahistorijskog čovjeka u BiH. Osim prahistorijskih, važna su i njegova istraživanja srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika – stećaka, o kojima je pokrenuo izdavanje posebne serije monografijâ. Sâm je u toj seriji monografski obradio nekropole na području Olova, Širokog Brijega i na Radimlji. God. 1963. osnovao je u okviru Naučnog društva BiH (od 1966. u okviru ANU BiH) Centar za balkanološka ispitivanja. Kao rukovodilac tog Centra organizirao je niz tematskih simpozija iz paleobalkanistike, pokrenuo izdavanje velike sinteze o prahistoriji Jugoslavije, usmjeravao sistematska istraživanja na niz dotada slabo proučavanih područja i pokrenuo važnu izdavačku djelatnost.

Alojz Benac je također obavljao i niz odgovornih funkcija u znanstvenim i stručnim tijelima i u društveno-političkim organizacijama u kojima je razvio mnogostranu i plodnu djelatnost. Bio je prvi predsjednik Koordinacijskog odbora arheologa Jugoslavije, predsjednik Arheološkog društva Jugoslavije 1953/1954, predsjednik Muzejskog društva BiH 1955/1956, predsjednik Nacionalnog komiteta za balkanologiju Jugoslavije (od 1977), bio je stalni član Conseil permanent de l’Union internationale des sciences préhistoriques et protohistoriques od 1956, te Association international d’études sud-est européen od 1977; također je bio član mnogih republičkih i saveznih savjeta i odbora za nauku i kulturu, nekih međuakademijskih odbora i znanstvenih institucija u inostranstvu (Italijansko društvo za prethistoriju i protohistoriju u Firenci, Njemačko arheološko društvo u Berlinu i Frankfurtu na Majni, od 1958). God. 1961. izabran je za dopisnog člana Naučnog društva BiH, a 1967. i za redovnog člana ANU BiH. U toj Akademiji je obavljao dužnost sekretara odjeljenja za društvene znanosti 1969–1972, od 1972. do 1977. generalni je tajnik, a od 1977. predsjednik te Akademije. Dopisni je član SANU od 1972, JAZU od 1975. i SAZU od 1977. God. 1977/1978. obavljao je dužnost predsjednika Savjeta akademija nauku i umjetnosti SFRJ. Od 1982. je glavni urednik redakcije Enciklopedije Jugoslavije za SR BiH. Za svoj rad odlikovan je nizom domaćih i stranih odlikovanja: Ordenom zasluga za narod sa zlatnom zvijezdom (1970), Nagradom AVNOJ-a (1976), Orden republike sa zlatnim vijencem (1977), Ordine »Al merito della Repubblica Italiana« (1979) i dr. Umro je u Sarajevu 1992. godine.

Bibliografija

• Radimlja, Sarajevo 1950.
• Olovo, Beograd 1951.
• Prehistorijsko naselje Nebo i problem butmirske kulture, Ljubljana 1952. Široki Brijeg, Sarajevo 1952.
• Neki etnički problemi prehistoriskih stanovnika Bosne i Hercegovine, Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, Sarajevo 1953.
• Sarajevo od najstarijih vremena do danas, 1 (s Ljubicom Mladenović), Sarajevo 1954.
• Kulturna istorija Bosne i Hercegovine (koautori: D. Sergejevski i Đ. Mazalić), Sarajevo 1955.
• Neolitsko naselje u Lisičićima kod Konjica, Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, Sarajevo 1955.
• Glasinac, 1, 2 (koautor: B. Čović), Sarajevo 1956, 1957.
• Neolitski telovi u sjeveroistočnoj Bosni i neki problemi bosanskog neolita, Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, Sarajevo 1961.
• Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu, Sarajevo 1964. (i na njemačkom jeziku: Studien zur Stein- und Kupferzeit im nordwestlichen Balkan. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, Berlin, 1961, 42).
• Stariji prahistorijski periodi (u: Kulturna istorija Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do početka turske vladavine), Sarajevo 1966, 9–81.
• Stećci, Beograd 1967.
• Završna istraživanja u pećini Hrustovači, GZM 3, 1948.
• Neolitsko naselje u dolini Bile, GZM 8, 1953.
• Osnovna obilježja neolitske kulture u Kaknju i Prehistorijska gradina Zecovi kod Prijedora, GZM 11, 1956.
• Crvena Stijena – stratum I–IV, GZM 12, 1957.
• Zelena Pećina, GZM 12, 1957.
• Pivnica kod Odžaka i neki problemi kostolačke kulture, GZM 17, 1962.
• Obre II, GZM 26, 1971.
• Obre I, GZM 27/28, 1972–1973.

Literatura o Alojzu Bencu

• Alojz Benac, Godišnjak SANU, 82(1976) str. 181–186.
• Alojz Benac, Ljetopis JAZU, 1979, 79, str. 263–269.
• Ljeposava Vekić-Čović: Bibliografija radova Alojza Benca (1948–1975). Ibid., str. 15–23.