ABO sistem krvnih grupa
ABO sistem krvnih grupa uredi
Antigeni i genetika ABO sistema uredi
Antigeni ABO sistema krvnih grupa otkriveni su na osnovu efekata miješanja krvi različitih osoba, odnosno pojave ili odsustva aglutinacije u mogućim kombinacijama eritrocita i seruma ispitanika. Rezultati prvih istraživanja u ovoj oblasti dokazali su da se u humanim crvenim krvnim zrncima nalaze antigene supstance, a u serumu specifična antitijela, koja u međusobnom kontaktu izazivaju izoaglutinaciju (aglutinacija reakcija antigen – antitijelo) među pripadnicima iste vrste organizama), čime je objašnjena fiziološka priroda ovog višeslojno značajnog sistema individualne varijacije, posebno u transplantaciji u najširem smislu pojma (uključujući i transfuziju).
Nakon tri prvootkrivene grupe (A, B, O) ovog sistema, opisana je ubrzo i četvrta (AB) i pouzdano dokazano da se ovaj sistem antigene varijacije diferencira po prisustvu (ili odsustvu) supstanci A i B (na eritrocitima) i odgovarajućih specifičnih antitijela: anti–A i anti–B (u serumu). Također je konstatirano da su, za razliku od većine ostalih sistema krvnih grupa (Rhi MN, naprimjer), antitijela za ove antigene (izuzimajući grupu AB) redovno prisutna u normalnom serumu. Oznake krvnih grupa ovog sustava, po zvaničnoj i danas općeprihvaćenoj nomenklaturi (koja se ranije bazirala i na slijedu rednih brojeva I – IV), indiciraju prisustvo specifičnih antigena na crvenim krvnim zrncima: krvna grupa A sadrži antigenu supstancu A, eritrociti fenotipa B nose antigen B; u krvnoj grupi AB nalaze se obje ove grupno–specifične supstance, a u O (nula) – nijedna od njih. Suglasno tome, u serumu krvne grupe A moguće je prisustvo samo antitijela anti–B i obrnuto – grupa B sadrži samo anti–A supstancu, dok serum AB ne sadrži niti jedno od ovih specifičnih antitijela ABO sistema.
U normalnim okolnostima ne dolazi do autoaglutinacije, ali se izoaglutinacija redovno javlja u inkompatibilnim (heterospecifičnim) kombinacijama miješanja krvi različitih osoba, kada dolazi do transfuzijskog šoka praćenog hemolizom. Prema tome, u transfuzijskim i drugim zahvatima, krv pripadnika grupe O se nesmetano može miješati sa krvlju osoba grupa A i B jer u eritrocitima ne posjeduje ni A ni B antigen (univerzalni davaoci). Osobe krvne grupe AB su univerzalni primaoci (jer u serumu nemaju ni anti–A ni anti–B supstance), dok osobe krvnih grupa A i B, pored homospecifične, mogu primati i transfuziju krvi nulte grupe. Međutim, budući da kod takvih transfuzija postoji izvjestan stupanj rizika, favorizuju su aplikacije krvi homospecifičnih, istovjetnih grupa davatelja i primatelja.
Eritrocitni antigeni su glikolipidne prirode (topivi u alkoholu), a (pored krvi) široko su rasprostranjeni i u ostalim tkivima (osim mozga), ali se nikada ne javljaju u sekretima i ekskretima. Druga skupina antigena istih specifičnosti ima glikoproteinsku strukturu (pa su rastvorljivi u vodi) i susreću se u većini tkiva (osim krvi) i izlučevina (pljuvačka, znoj, suze, mlijeko, želučani sok, gnoj, mokraća, izmet itd.). Na temelju prisistva ili odsustva antigena ABO(H) sistema, osobe se dijele na sekretore i nesekretore. Sposobnost (ne)sekrecije ovih supstanci u te tjelesne izlčevine, genetički je kontrolirana sa nezavisnog genskog lokusa (osobina sekrecija ABO(H) antigena).
Detaljnije analize ovih grupno specifičnih supstanci su pokazale da njihova antigena specifičnost ovisi o strukturi terminalne gliko–komponente odgovarajućih molekula (glikolipida i glikoproteina). U njenoj osnovi je zajednička četveročlana sekvenca prostih šećera, koja također ispoljava antigenu aktivnost (označenu sa H) i koja je prisutna i u fenotipu O. Antigen H ustvari predstavlja prekursornu supstancu u sintezi antigena A i B koji nastaju terminalnim dodavanjem specifičnih prostih aminošećera, dok u krvnoj grpi O on ostaje nealteriran. Samo u izuzetno rijetkim slučajevima, na odgovarajućem lokusu javlja se mutantna varijanta (alel h), koja je izgubila mogućnost kodiranja enzima za katalizu sinteze antigena H iz prekursorne substance. To se manifestira kao Bombay fenotip (svrstan u kategoriju private krvnih grupa). Također treba napomenuti da se u vodi rastvorljivi antigeni ABO(H) sistema u tjelesnim izlučevinama javljaju samo kod "sekretora", dominantne fenotipske oznake u nasljednom dimorfizmu (po) sposobnosti njihove ekskrecije (koji je nezavisan od ABO sistema krvnih grupa).
Antitjela ABO sistema krvnih grupa (anti–A i anti–B) su bjelančevine tipa globulina III–1 frakcije plazme i skupa sa specifičnim antigenima imaju veliki značaj u transfuziji, transplantaciji, forenzičkoj antropologiji i drugim oblastima osnovnih i primijenjenih bioloških nauka.
ABH antigeni, dakle, nisu primarni produkti gena već nastaju u enzimatskim reakcijama koje kataliziraju glikoziltransferaze. Imunodominantne strukture A i B antigena, GanNAc alpha1–>3 (Fuc alpha1–>2) Gal– i Gal alpha1–>3 (Fuc alpha 1–>2) Gal–, nastaju u seriji reakcija; A i B–transferaze koje kodiraju funkcionalni aleli (IA i IB aleli) jednog gena ABO lokusa, kataliziraju posljednji korak u sintezi. Protein koji kodira alel IO nije funkcionalan, pa stoga akceptorni supstrat (H antigen: Fuc alpha 1->2 Gal-) ostaje nemodificiran.[1]
ABO alelogeni se sastoje od najmanje sedam egzona, a njihova kodirajuća sekvenca proteže se na 18 kb genomske DNK. Delecija jednog nukleotida u egzonu 6 susreće se u većini (ali ne svim) I0 alela i odgovorna je za gubitak aktivnosti enzima. Prva od sedam supstitucija nukleotida, po kojoj se razlikuju A i B transferaze, nalazi se u egzonu 6. Najveći je egzon 7, koji sadrži preostalih šest supstitucija nukleotida, uzrokuje četiri diferencirajuće aminokiselinske supstitucije transferaza A i B. Među ovim supstitucijama nalaze se i one koje određuju A ili B specifičnost enzima (aminokiselinski ostaci 266 i 268). Pored četiri uobičajena alela (IA1, IA2, IB i I0) identificirani su i brojni aleli koji kodiraju sintezu glikoziltransferaza sa promijenjenom aktivnošću ili specifičnošću.
- ABO lokus je na dugom kraku hromosoma 9: 9q34.
Na osnovu stupnja antigenosti, unutar fenotipa A registrirane su njegove varijante A1, A2, A3, A4 i A5, (sa opadajućim gradijentom antigene aktivnosti), koje se međusobno serološki jasno diferenciraju i ne prepokrivaju. Odnos učestalosti antigena A1, i A2 je oko 4:1; A3, čini manje od 1% učestalosti krvne grupe A; A4 je dvostruko rjeđa, dok je A5 specifičnost pravi raritet.
Osnovu genetičke kontrole prikazane varijacije antigena ABO sistema (prema danas općeprihvaćenoj hipotezi, kojom je oborena prva teorija o dva lokusa) čine tri (multipla) alela (IA, IB, I0) odgovarajućeg genskog lokusa (I), čiju interakciju karakterizira kodominantnost ( IA, IB) u odnosu na recesivni I0, dok u tom paru nema dominantnosti – recesivnosti. Zato se prisustvo svakog od njih u genotipu redovno i fenotipski manifestira pojavom odgovarajućih antigena na eritrocitima. Prema tome, multipli aleli ovog lokusa kombinuju se u šest mogućih genotipova, čiju fenotipsku ekspresiju čine četiri krvne grupe. A i B grupa, dakle, mogu biti (dominantni) homozigoti (IAIA, IBIB) i heterozigoti (IAI0, IB I0); različiti genotipovi iste krvne grupe serološki se ne mogu međusobno diferencirati. Nulta (O) krvna grupa je recesivni homozigot (I0I0), a AB je heterozigotna kombinacija kodominantnih alela (IAIB). Zato (imajući u vidu ovakve relacije genetičkih determinatora ovog sistema antigena), osobe krvnih grupa O i AB u međusobnoj vezi ne mogu imati homospecifično potomstvo (svoje krvne grupe).[2]
Polimorfizam antigena ABO sistema je zabilježen kod mnogih vrsta primata. Tako je uočeno da je kod šimpanzi najfrekventnija krvna grupa A, dok je O mnogo rjeđa, a B krvne grupe uopće nema. Nasuprot tome, gorile imaju samo krvnu grupu B. Na osnovu takvih relacija, pretpostavlja se da determinirajući alelogeni ovih fenotipova kod hominoida odavno nisu pod značajnijim selekcijskim pritiskom. Istovremeno, evolutivno udaljeniji babuni imaju krvne grupe A, B i O, s tom razlikom što su kod čovjeka i ostalih antropomorfnih majmuna ABO(H) antigeni registrirani u crvenim krvnim zrncima, a kod babuna na drugim tipovima ćelija. Iako se i kod njih javlja grupa O, ona je mnogo rjeđa nego kod ljudi. Postoji mogućnost da kod babuna postoji negativna selekcija fenotipa O.
Suglasno prethodnim nalazima, formulirane su dvije teorije evolucione diversifikacije gena za krvne grupe ABO sistema:
- transpecijska evolucija – pretpostavlja da genetička sličnost potiče od zajedničkog primatskog pretka, a
- hipoteza o paralelnoj evoluciji počiva na uvjerenju da su ABO alelogeni istovremeno i nezavisno evoluirali – u paralelnoj filogenezi različitih vrsta primata, u odgovoru na pozitivni selekcijski pritisak.
Druga teorija ima više pristalica zbog prisustva specifičnih mutacija u unutargenskim sekvencama ABO gena.
| Nasljeđivanje genotipova krvnih grupa ABO sistema i njihovo fenotipsko ispoljavanje | |||||||
| Grupa | O | A | B | AB | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Genotip | ii (OO) | IAi (AO) | IAIA (AA) | IBi (BO) | IBIB (BB) | IAIB (AB) | |
| O | ii (OO) | O OO OO OO OO |
O ili A AO OO AO OO |
A AO AO AO AO |
O ili B BO OO BO OO |
B BO BO BO BO |
A ili B AO BO AO BO |
| A | IAi (AO) | O ili A AO AO OO OO |
O ili A AA AO AO OO |
A AA AA AO AO |
O, A, B ili AB AB AO BO OO |
B ili AB AB AB BO BO |
A, B ili AB AA AB AO BO |
| IAIA (AA) | A AO AO AO AO |
A AA AO AA AO |
A AA AA AA AA |
A ili AB AB AO AB AO |
AB AB AB AB AB |
A ili AB AA AB AA AB | |
| B | IBi (BO) | O ili B BO BO OO OO |
O, A, B ili AB AB BO AO OO |
A ili AB AB AB AO AO |
O ili B BB BO BO OO |
B BB BB BO BO |
A, B ili AB AB BB AO BO |
| IBIB (BB) | B BO BO BO BO |
B ili AB AB BO AB BO |
AB AB AB AB AB |
B BB BO BB BO |
B BB BB BB BB |
B ili AB AB BB AB BB | |
| AB | IAIB (AB) | A ili B AO AO BO BO |
A, B ili AB AA AO AB BO |
A ili AB AA AA AB AB |
A, B ili AB AB AO BB BO |
B ili AB AB AB BB BB |
A, B, ili AB AA AB AB BB |
| A | B | O |
|---|---|---|
| A1 A2 A3 A4 A5 Ax Ae Aint Au Ax |
B101 (B1) B3 Bw Bx |
O01 (O1) O02 (O1v) O03 (O2) |
Od desetak "public" sistema krvnih grupa, u transfuziji je ABO sistem najbitnijiji.
| Fenotip | Genotip |
|---|---|
| A | IAIA ili IAI0 |
| B | IBIB ili IBI0 |
| AB | IAIB |
| O | I0I0 |
Kompatibilnost eritrocita i plazme uredi
Pored doniranja istoj grupi krvi, donatori O krvne grupe mogu dati krv i A, B i AB; davatelji krvi fenotipova A i B mogu dati krv osobama AB.
Pored doniranja istoj krvnoj grupi, plazma tipa AB može se dati u A, B i O; plazme A, B i AB može se dati O.
| Primatelj | Donator[1] | |||
|---|---|---|---|---|
| O | A | B | AB | |
| O | 
|
|
|
|
| A |
|
| ||
| B |
|
| ||
| AB |
| |||
Isključivanje roditeljstva uredi
| Isključenje roditeljstva po ABO sistemu krvnih grupa | ||||||
| Posmatrani par | Moguće | Isključeno | ||||
| O x O | O | A, B, AB | ||||
| O x A | O, A | B, AB | ||||
| O x B | O, B | A, AB | ||||
| O x AB | A, B | O, AB | ||||
| A x A | O, A | B, AB | ||||
| A x B | O, A, B, AB | – | ||||
| A x AB | A, B, AB | O | ||||
| B x B | O, B | A, AB | ||||
| B x AB | A, B, AB | O | ||||
| AB x AB | A, B, AB | O | ||||
Distribucija krvnih grupa ABO sistema uredi
| Populacija | O (%) | A (%) | B (%) | AB (%) |
|---|---|---|---|---|
| Aboridžini | 61 | 39 | 0 | 0 |
| Afroamerikanci | 49 | 27 | 20 | 4 |
| Ainu (Japan) | 17 | 32 | 32 | 18 |
| Albanci | 38 | 43 | 13 | 6 |
| Američki bijelci | 45 | 40 | 11 | 4 |
| Američki starosjedioci | 79 | 16 | 4 | 1 |
| Andamanci | 9 | 60 | 23 | 9 |
| Arapi | 34 | 31 | 29 | 6 |
| Armenci | 31 | 50 | 13 | 6 |
| Austrijanci | 36 | 44 | 13 | 6 |
| Azijatski Amerikanci | 40 | 28 | 27 | 5 |
| Bantu | 46 | 30 | 19 | 5 |
| Baski | 51 | 44 | 4 | 1 |
| Belgijanci | 47 | 42 | 8 | 3 |
| Bororo (Brazil) | 100 | 0 | 0 | 0 |
| Bosanci[3] | 36 | 42 | 15 | 7 |
| Brazilci | 47 | 41 | 9 | 3 |
| Bugari | 32 | 44 | 15 | 8 |
| Burmanci | 36 | 24 | 33 | 7 |
| Burijati (Sibir) | 33 | 21 | 38 | 8 |
| Bušmani | 56 | 34 | 9 | 2 |
| Česi | 30 | 44 | 18 | 9 |
| Danci | 41 | 44 | 11 | 4 |
| Egipćani | 33 | 36 | 24 | 8 |
| Englezi | 47 | 42 | 9 | 3 |
| Eskimi (Aljaska) | 38 | 44 | 13 | 5 |
| Eskimi (Grenland) | 54 | 36 | 23 | 8 |
| Estonci | 34 | 36 | 23 | 8 |
| Etiopljani | 43 | 27 | 25 | 5 |
| Fidži | 44 | 34 | 17 | 6 |
| Filipinci | 45 | 22 | 27 | 6 |
| Finci | 34 | 41 | 18 | 7 |
| Francuzi | 43 | 47 | 7 | 3 |
| Gruzijci | 46 | 37 | 12 | 4 |
| Grci | 40 | 42 | 14 | 5 |
| Havajci | 37 | 61 | 2 | 1 |
| Hindusi (Mumbai) | 32 | 29 | 28 | 11 |
| Holanđani | 45 | 43 | 9 | 3 |
| Islanđani | 56 | 32 | 10 | 3 |
| Indijanci (pleme Crna noga - Blackfoot) | 17 | 82 | 0 | 1 |
| Indijci | 37 | 22 | 33 | 7 |
| Iranci | 38 | 33 | 22 | 7 |
| Irci | 52 | 35 | 10 | 3 |
| Holanđani | 45 | 43 | 9 | 3 |
| Italijani (Milano) | 46 | 41 | 11 | 3 |
| Japanci | 30 | 38 | 22 | 10 |
| Jevreji (Njemačka) | 42 | 41 | 12 | 5 |
| Jevreji (Poljska) | 33 | 41 | 18 | 8 |
| Južnoafrikanci | 45 | 40 | 11 | 4 |
| Kalmuki | 26 | 23 | 41 | 11 |
| Kikuju (Kenija) | 60 | 19 | 20 | 1 |
| Kinezi (Kanton) | 46 | 23 | 25 | 6 |
| Kinezi (Peking) | 29 | 27 | 32 | 13 |
| Korejanci | 28 | 32 | 31 | 10 |
| Laponci | 29 | 63 | 4 | 4 |
| Latvijci | 32 | 37 | 24 | 7 |
| Litvanci | 40 | 34 | 20 | 6 |
| Mađari | 36 | 43 | 16 | 5 |
| Malezijci | 62 | 18 | 20 | 0 |
| Maje | 98 | 1 | 1 | 1 |
| Maori | 46 | 54 | 1 | 0 |
| Navaho (Indijanci) | 73 | 27 | 0 | 0 |
| Nijemci | 41 | 43 | 11 | 5 |
| Nikobarci | 74 | 9 | 15 | 1 |
| Norvežani | 39 | 50 | 8 | 4 |
| Papuanci (Nova Gvineja) | 41 | 27 | 23 | 9 |
| Peru (Indijanci) | 100 | 0 | 0 | 0 |
| Poljaci | 33 | 39 | 20 | 9 |
| Portugalci | 35 | 53 | 8 | 4 |
| Romi (Mađarska) | 29 | 27 | 35 | 10 |
| Rumuni | 34 | 41 | 19 | 6 |
| Rusi | 33 | 36 | 23 | 8 |
| Sardinija | 50 | 26 | 19 | 5 |
| Slovaci | 42 | 37 | 16 | 5 |
| Srbija | 38 | 42 | 16 | 5 |
| Sudanci | 62 | 16 | 21 | 0 |
| Škoti | 51 | 34 | 12 | 3 |
| Šompen (Nikobar) | 100 | 0 | 0 | |
| Španci | 38 | 47 | 10 | 5 |
| Šveđani | 38 | 47 | 10 | 5 |
| Švicarci | 40 | 50 | 7 | 3 |
| Tatari | 28 | 30 | 29 | 13 |
| Turci | 43 | 34 | 18 | 6 |
| Ukrajinci | 37 | 40 | 18 | 6 |
| Vijetnamci | 42 | 22 | 30 | 5 |
| Prosjek | 43.91 | 34.80 | 16.55 | 5.14 |
| Standardna devijacija | 16.87 | 13.80 | 9.97 | 3.41 |
- A je uobičajena u Centralnoj i Istočnoj Evropi. U zemljama kao što su Austrija, Danska, Norveška i Švicarska ove grupe u ukupnoj populaciji ima oko 45–50%, dok je u Poljskoj i Ukrajini ima oko 40%. Najviše učestalosti su evidentirane u malim nesrodnim populacijama. Primjerice, oko 80% "Blackfoot" Indijanaca iz Montane imaju krvnu grupu A. Frekvencija krvne grupe A je visoka (25–55%) u cijeloj Evropi, posebno u Centralnoj i Skandinaviji. Visoka učestalost grupe A je također evidentirana i kod Aboridžina južne Australije (do 45%) i u nekim plemenima američkih Indijanaca (35%). U Evroaziji, gradijent učestastalosti krvne grupe A (i alela IA) opada prema istoku.
- Maksimalna učestalost IB je u Centralnoj Aziji i sjevernoj Indiji. Ovaj alelogen je vjerovatno odsutan kod sjevernoameričkih Indijanaca i Australskih aboridžina prije invazije bijelaca. Smatra se da ovog alela prije toga kod njih nije uopće bilo. U Evroaziji, gradijent učestastalosti krvne grupe A i (alelogena IB) raste prema istoku.
Medicinski značaj krvnih grupa ABO sistema uredi
Medicinski značaj krvnih grupa ovog sistema antigena posebno se ogleda u transfuziji krvi, zbog moguće inkompatibilnosti antigena i antitijela donora i primatelja, kao što je prikazano u prethodnom poglavlju. Pored toga, zapažena je značajna asocijcija pojedinih krvnih grupa i prijemčivosti osoba za određene bolesti.
Najčešće je proučavana povezanost ABO fenotipova i gastričnih i duodenalnih ulcera. Pri tome je primijećena veća incidenca gastričnih i duodenalnih ulcera (30 %) kod individua O krvne grupe, u odnosu na pripadnike grupa A i B. Ta otkrića su, između ostalog, inicirala niz istraživanja mogućih veza ABO sistema krvnih grupa i nekih bolesti. U ovakvim istraživanjima primjenjivane su različite statističke metode. Kasnije su te studije proširene na relacije i nekih drugih gena i bolesti, ali od svih njih jedino je bila značajna veza između HLA i nekih bolesti. Proučavane su distribucije različitih infekcijskih, parazitskih, neoplastičnih, degenerativnih i raznih drugih oboljenja po fenotipovima ABO sistema krvnih grupa. Tako je, npr., uočena visoka korelacija između sifilisa (osobito cerebrospinalnog) i antigena A, dok su osobe krvne grupe O značajno rjeđe aficirane. Moguća povećana otpornost individua krvne grupe O na ovu bolest može se objasniti skoro potpunim odsustvom individua krvnih grupa A i B u nekim populacijama nativnih Amerikanaca, (neoindijanida), izuzimajući Eskime i neke druge sjevernoameričke skupine. Dugo se vjerovalo da je u ostali dio svijeta sifilis “uvezen“ iz Evrope nakon Kolumbovog putovanja (1492. godine). Ako je tačno da su individue krvne grupe O rezistentnije na sifilis od pripadnika ostalih krvnih grupa i da je sifilis već dugo endemična bolest u Americi, može se pretpostaviti da je prirodna selekcija eliminirala većinu individua koje nemaju ovu krvnu grupu. Nedavno su u Podsaharskoj Africi otkriveni dokazi pretpostavke da je sifilis “prenesen” i u ta područja.[4]
Neki pokazatelji nagovještavaju da i neke druge bolesti kao što su kuga, kolera i dijareja (uzrokovana patogenim E. coli) favorizuju osobe sa krvnom grupom O. Također se pretpostavlja da su i male boginje povezane sa ABO sistemom krvnih grupa, pri čemu su individue A krvne grupe rijemčivije. Neki pokazatelji indiciraju veću podložnost virozama individua krvne grupe A, uspoređujući ih sa pripadnicima B i O. Ipak, neophodno je konstatirati da odgovarajuće statističke analize dokazuju vrlo veliku heterogenost rezultata različitih istraživača, što znatno otežava jasnije zaključivanje o povezanosti ABO sistema krvnih grupa i nekih oboljenja.
Izgleda da mnoge neoplazme imaju različitu frekvenciju među ABO fenotipovima. Zabilježena je manja heterogenost rezultata nego u adekvatnim studijama infektivnih oboljenja. Neki efekti su dosta specifični, kao npr., rjeđa opažanja maligne neoplazme pljuvačne žlijezde, jednjaka i pilorusa kod osoba krvne grupe O, koje su, izgleda, rezistentnije nego pripadnici grupa A i B. Pri tome, ostatak gastrointestinalnog trakta nije diferencijalno inficiran s obzirom na pripadnost ABO fenotipovima. Postoje i dokazi da su osobe krvne grupe O rezistentnije na adenokarcinome.[4][5]
Među ostalim oboljenjima, dijabetes ispoljava nešto veću prijemčivost za A i B u odnosu na O krvnu grupu, perniciozna anemija je 4–5, a miopija dva i po puta češća kod A i B u usporedbi sa O. Zabilježena je i veća stopa reumatičnih i srčanih oboljenja, tromboze, embolije i ciroze jetre kod osoba sa A i B krvnom grupom u odnosu na O, a suprotni nalazi su registrirani za reumatoidni artritis.
Relacije glavnih krvnih grupa ABO sistema i nekih bolesti
| ||||||
| Pogođena | Referentna | Bolest | ||||
| A | O | Kanceri | ||||
| A ("ne–O") |
O | |||||
| A i B | O | |||||
| O | "ne-O" | Ulkusi | ||||
Reference uredi
- ^ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK2267/
- ^ https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/78/ABO_Blood_type.jpg
- ^ Hadžiselimović R., Pojskić N. (2005): Uvod u humanu imunogenetiku. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo.
- ^ a b Hadžiselimović R., Pojskić N. (2005): Uvod u humanu imunogenetiku. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, ISBN 9958-9344-3-4.
- ^ Hadžiselimović R. (2005): Bioantropologija – Biodiverzitet recentnog čovjeka. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, ISBN 9958-9344-2-6.
