Razlika između verzija stranice "Desidijati"
| [pregledana izmjena] | [pregledana izmjena] |
Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj
No edit summary |
No edit summary |
||
Red 1:
[[Datoteka:Illyrians.jpg|mini|300px|Karta koja prikazuje približan razmještaj ilirskih plemena.]]
[[Datoteka:Roman_period_tribes_in_Illyria_and_Lower_Pannonia.png|mini|300px|Karta koja prikazuje približan razmještaj ilirskih plemena i njihove susjede.]]
Line 5 ⟶ 4:
'''Desidijati''', Desitijati, ili Dezitijati (''Daesitiates'', kako bilježe drevni rimski hroničari) su [[Iliri|Ilirsko]] pleme koje je u [[Antika|antičko doba]] naseljavalo dijelove [[Srednja Bosna|Centralne Bosne]]. Uz [[Mezeji|Mezeje]] koji su naseljavali sjeverozapadnu Bosnu, [[Breuci|Breuke]] sa područja između rijeke [[Sava|Save]] i [[Drava|Drave]] te [[Dicioni|Dicione]] iz zapadne Bosne i nekoliko drugih plemena činili su grupu pod nazivom [[Panonci]]. Dezitijati su imali naglašeno [[historija|historijsko]] prisustvo u periodu od kraja IV stoljeća p. n. e. sve do početka III stoljeća n. e. Drevni literarni izvori sadrže opis života Dezitijata a bogati dokazi materijalne prirode o njima su pronađeni tokom [[arheologija|areheoloških]] istraživanja. Dezitijati pripadaju autohtonoj srednjobosanskoj [[kultura|kulturnoj]] grupi. Tokom rimske vladavine na zapadnom [[Balkan]]u ime Dezitijata se našlo na mnogim natpisima kao i u pomenutiim djelima antičkih pisaca.
==Doba samostalnosti==
U XIX stoljeću počela su značajnija [[nauka|naučna]] istraživanja o Dezitijatima i to na području "gornje" Bosne. Ipak, svi ti istraživački napori tek trebaju rezultirati potpunijom analizom o ovom plemenu. Nema sumnje da su Dezitijati činili jednu od glavnih komponenata ilirskog etno-kulturološkog bića koje se protezalo od južnog [[Jadran]]a do rijeke [[Dunav]] na sjeveru. Preciznije, Dezitijati su živjeli u samom centru ilirskog svijeta. <ref name="Bojanovski">{{Cite web |url= https://de.scribd.com/doc/12834705/Ivo-Bojanovski-BIH-u-Anticko-Doba |title= Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA |work=Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988 |accessdate= 9. 2. 2016}}</ref>
Porijeklo Dezitijata je vezano za proces "indo-evropeizacije" zapadnog Balkana i PodunavljePodunavlja. Ovaj proces je trajao sve do kasnog [[bronzano doba|bronzano doba]] i početka [[željezno doba|željeznog doba]] kada se
Dezitijati su uspostavljali složene [[politika|političke]] zajednice. Ovaj specifični proces dostigao je vrhunac tokom [[Kelti|keltskih]] plemenskih pokreta i kulturnih preobražaja nastalih kao posljedica promjena koje je uslovilo željezno doba. Ovo se posebno ogledalo u formiranju Dezitijata kao prepoznatljive i funkcionalne političke organizacije. U stoljećima koja su uslijedila, Dezitijati su se razvili u snažnu i čvrstu zajednicu koja se odlikovala definiranim političkim, društvenim i [[ekonomija|ekonomskim]] strukturama. <ref name="Desitijat">{{Cite web |url= http://www.academia.edu/245190/_Dezidijati_Identitetski_konstrukt_izme%C4%91u_anti%C4%8Dkih_i_suvremenih_percepcija |title= Danijel Džino -“Dezidijati”: Identitetski konstrukt između antičkih i suvremenih percepcija |work= Godišnjak centra za balkanološka ispitivanja ANUBIH, Knjiga XXXVI, strana 75 |accessdate= 9. 2. 2016}}</ref> U tom periodu su Dezitijati dostigli zavidan stepen razvitka zahvaljujući, između ostalog, i povoljnom [[geografija|geografskom]] položaju, bogatim rudnim nalazištima i plodnom zemljištu. <ref name="Pašalić">{{Cite web |url=https://de.scribd.com/doc/35947788/Pa%C5%A1ali%C4%87-Esad-Anticka-naselja-i-komunikacije-u-Bosni-i-Hercegovini |title=Esad Pašalić: Antička naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini |work=Zemaljski muzej Sarajevo, 1960 |accessdate= 9. 2. 2016}}</ref>▼
=== Arheološki lokaliteti ===
▲Dezitijati su uspostavljali složene [[politika|političke]] zajednice. Ovaj specifični proces dostigao je vrhunac tokom [[Kelti|keltskih]] plemenskih pokreta i kulturnih preobražaja nastalih kao posljedica promjena koje je uslovilo željezno doba. Ovo se posebno ogledalo u formiranju Dezitijata kao prepoznatljive i funkcionalne političke organizacije. U stoljećima koja su uslijedila, Dezitijati su se razvili u snažnu i čvrstu zajednicu koja se odlikovala definiranim političkim, društvenim i [[ekonomija|ekonomskim]] strukturama. U tom periodu su Dezitijati dostigli zavidan stepen razvitka zahvaljujući, između ostalog, i povoljnom [[geografija|geografskom]] položaju, bogatim rudnim nalazištima i plodnom zemljištu.
Iza Dezitijata ostao je veliki broj ostataka utvrđenja, sela i naselja. Neki od njih su dijelom istraženi arheološkim iskopavanjima tokom kojih su otkrivene i brojne [[nekropola|nekropole]], grobnice i sl. Na ovim mjestima se nalaze dokazi duhovne kulture Dezitijata.
* [[Gradine u dolini Lašve]],
* [[Gradine kod Kiseljaka]],
* [[Gradine u Sarajevskom polju]].
* Jedno od najznačajnijih nalazišta ove grupe je [[Gradina Pod (Bugojno)]]. Dobro stratificirani materijal sa Poda, uz materijal sa mnogobrojnih drugih gradinskih naselja, omogućio je definiranje srednjobosanske kulturne skupine kasnog bronzanog doba. Ova skupina, podrazumijevala je i samostalnu kulturno-etničku zajednicu s jasnim obilježjima materijalne i duhovne kulture. Za nju su karakteristična naselja gradinskog tipa, smještena u blizini većih kompleksa obradivog zemljišta, i visok nivo stambene arhitekture.<ref>{{Cite web |url=http://old.kons.gov.ba/main.php?id_struct=6&lang=1&action=view&id=2564 |title= Pod (Bugojno) |work=kons.gov.ba |accessdate= 13. 11. 2016}}</ref>
* [[Arheološki lokalitet Kamenjača]], u blizini [[Breza|Breze]] važna je nekropola Dezitijata.<ref name="Paškvalin">{{Cite web |url= http://www.anubih.ba/godisnjak/izdanja/Godisnjak%2037.pdf |title= VELJKO PAŠKVALIN: Kamenjača, Breza kod Sarajeva − mlađeželjeznodobna i rimska nekropola|work= Godišnjak centra za balkanološka ispitivanja ANUBIH, Knjiga XXXVII, strana 101 |accessdate= 9. 2. 2016}}</ref>
==Ustanak protiv Rima==▼
Može se zaključiti da su Dezitijati imali složen [[religija|religijski]] život. Srednjobosanska kultura i [[Glasinačka kultura]] (visoravan [[Glasinac]] u općini [[Sokolac]]) su bili centar nastanka i razvoja geometrijskog stila kao autohtonog [[umjetnost|umjetničkog]] izraza na zapadnom Balkanu.
==Desitijati u Rimskom carstvu==
Dezitijati izgubili su samostalnost u vrijeme [[Oktavijanovi ilirski ratovi|Oktavijanovih ilirskih ratova]] 35. – 33. god. p.n.e. i ušli u sastav [[Bosna i Hercegovina u Rimskom carstvu|Rimskog carstva]].
▲===Ustanak protiv Rima===
Desitijati su poznati po podizanju Velikog ilirskog (sve-ilirskog, pan-ilirskog) ili [[Batonov ustanak|Batonovog (vođa ustanka) ustanka]] protiv [[Rimska imperija|Rimske uprave]] u ovim krajevima.
Ustanak je podignut [[6]]. godine naše ere i trajao je do [[9]]. godine naše ere kada je bio skršen u posljednjem Desitijatskom uporištu, tvrdom gradu [[Arduba|Ardubi]]. Radi se o pobuni Ilira velikih razmjera koju su povela dva Batona - jedan pripadnik, a kasnije i vojskovođa, ilirskog plemena Dezitijata, koje je živjelo na području današnje centralne Bosne (njihova sjevrena granica protezala se nešto sjevernije od današnje [[Zenica|Zenice]]), i drugi Baton, vojskovođa nešto sjevernije nastanjenog plemena [[Breuci|Breuka]].
Revolt Ilira je bio posljedica nepravednog potlačivanja i prekomjernog regrutovanja Ilira za najteža ratišta, koje je sprovodio Tiberijus ([[Tiberije]]). Narod je zasigurno bio umoran od takvog ropstva te se [[Baton]] dezitijatski ubrzo našao na čelu svog plemena, i najvjerovatnije je u njihovo ime pobunio i sva ostala plemena, uključujući Breuke. Otpor Batonovih Ilira je bio takav da se Tiberijus više puta uspaničeno povlačio sa ratišta, da bi na kraju napad na Ilire izvršio daleko organizovaniji i uspješniji rimski general Germanikus ([[Germanicus]]). <ref name="Mesih">{{Cite web |url= http://www.iis.unsa.ba/pdf/historijska_traganja_4.pdf |title= Salmedin Mesihović: SVPPLEMENTVM REBELLIO ILLYRICI I – GERMANIKOVA “POUNJSKA OFANZIVA” |work=INSTITUT ZA ISTORIJU • Br. 4, 1-234, Sarajevo 2009. |accessdate= 9. 2. 2016}}</ref>
Ipak i ovaj Rimljanin je izgubio više bitaka u okršaju sa ilirskim borcima, koje su činili ne samo muškarci već i žene, djeca i starci, ukratko - cijeli narod. Germanikus je tada pribjegao drugoj metodi - potkupio je breučkog Batona, vođu tada najmnogobrojnijeg plemena, nakon čega je Baton dezitijatski bio prepušten sam sebi.
Line 29 ⟶ 38:
Tek 9. godine n. e. Rimljani i njihovi saveznici iz [[Trakija|Trakije]] konačno okružuju posljednji kamen otpora Batonovih Ilira, utvrđeni grad Ardubu (današnji [[Vranduk]] kod Zenice?). Rimski hroničari zabilježili su trenutke zadnjeg otpora Ilira, naglašavajući kako se ponosne ilirske žene sa djecom u naručju bacuju u vatre koje gore svud oko Ardube, da se ne bi predale svom nečasnom neprijatelju, pokličući "Bolje grob, nego rob!" Kada su Rimljani konačno zarobili Batona i živog ga doveli u Rim, što zbog divljenja, što kao ratni trofej, upitali su ga zašto je podigao ilirski narod na ustanak, na šta je on odgovorio: "Jer ste poslali vukove da čuvaju ovce!" Naravno, stvarnost se ne može idealizovati, pa tako ni historija Ilira, ali su navedeni, i drugi primjeri ilirskog otpora prema potlačivanju ipak dali određeno dozu časnosti koja se danas u određenoj mjeri veže uz njihovo ime, a u Bosni i Hercegovini i uz pojam bosanski otpor.
Batonov ustanak je najžešći protiv rimske uprave u u ovim krajevima i posljednji je koji je Ilirsko stanovništvo podiglo. Dezitijati su u pomenutom ustanku imali najznačajniju ulogu i podnijeli su najveće žrtve što je dovelo do njihovog ubrzanog nestajanja tokom procesa romanizacije. Procjenjuje se da je sredinom prvog stoljeća preostala zajednica Dezitijata brojala oko 20.000 ljudi. Asmilacija i urbanizacija je učinila da Dezitijati početkom III stoljeća potpuno izgube društveni i politički identitet.
===Posljedice===
Nakon gotovo tri stoljeća političke nezavisnosti, Dezitijati su poraženi od strane novonastale Rimske Imperije kojom je tada vladao imperator [[Cezar Augustus|August]] (vladao od 27. p. n. e. do 14. n. e.). <ref name="Mesihović">{{Cite web |url= http://www.ff-eizdavastvo.ba/books/sm-rimski_vuk_i_ilirska_zmija.posljednja_borba.pdf |title= Salmedin Mesihović -RIMSKI VUK I ILIRSKA ZMIJA, Posljednja borba |work=Filozofski fakultet Sarajevo, 2011 |accessdate= 9. 2. 2016}}</ref> Nakon toga postali su dio rimske provincije [[Ilirikum]], odnosno Dalmacija (rimska pokrajina)Dalmacije u kojoj su imali određenu administrativnu i teritorijalnu autonomiju (tzv. ''civitas peregrini'', naziv za slobodno stanovništvo ali bez statusa građana Rima). <ref name="Desitija">{{Cite web |url= http://www.iis.unsa.ba/pdf/identitet_bih_kroz_historiju_1.pdf |title= Salmedin Mesihović, TRANSFORMACIJA IDENTITETA DEZITIJATA KROZ PROCES ROMANIZACIJE |work= IDENTITET BOSNE I HERCEGOVINE KROZ HISTORIJU -INSTITUT ZA ISTORIJU U SARAJEVU Sarajevo, 2011.|accessdate= 9. 2. 2016}}</ref>
U rimskom periodu srednja Bosna postaje najvažnije saobraćajno čvorište u [[Dalmacija (rimska provincija)|provinciji Dalmaciji]]. Dolazi do razvoja naselja: Bistue Vetus i Bistue Nova u municipiju [[Bistuensium (srednja Bosna)|Bistuensium]], [[Aquae S (Ilidža)]].
==Etimologija==
[[Etimologija]] naziva ovog plemena je još neutvrđena, ali bi se jezički i konceptualno mogla povezati sa riječi koja se kolokvijalno koristi u južnoslavenskim jezicima - "''dasa''", kao i sa albanskom riječi "''dash''", što znači "ovan", tražeći analogiju kako u jednoj od glavnih privrednih grana Ilira tog vremena (stočarstvo), tako i konotaciju na ratobornost, koja se povezuje sa pojmovima "''ovan''" i "''dasa''". Slična analogija postoji i kod albanološkog pristupa u objašnjenju naziva plemena Dalmati ili Delmatae, gdje se porijeklo riječi pripisuje albanskoj riječi za ovcu -"''delme''". Neizostavno je potražiti i potencijalne etimologije ilirskih riječi u dominantnim jezicima tog vremena, grčkom, a potom latinskom. Tako u grčkom jeziku imamo riječ "''dasos''", što znači "''šuma''", ali i "''deisi''" - "''molitva''". Najsličnije riječ pak u latinskom jeziku jesu "''desido''"-"''nastaniti/naseliti se''", a potom "''desitus''", množina od "''desino''", što znači "''napustiti''". U potrazi za latinskom etimologijom naziva ''Daesitiates'', potrebno je utvrditi da li je ovaj ili sličan naziv zabilježen u istoriji prije nego što je latinski jezik mogao izvršiti bilo kakv uticaj na ilirski jezik, tj. prije značajnijeg kontakta između Rimljana i Ilira. Naravno, za sigurniju jezičku kvalifikaciju, potrebno bi bilo provesti daleko opširnije etno-lingvističke komparativne studije, koje bi trebale uključiti ne samo detaljniju i opsežniju analizu jezika prisutnih na teritoriji nekad nastanjenoj Ilirma ([[grčki]], [[latinski]], [[albanski]] i [[slavenski jezici]]) nego i sve druge koji su mogli na bilo koji način biti prisutni na tom tlu.
==Literatura==
* [[Borivoj Čović]], Srednjobosanska kulturna grupa - Praistorija južnoslavenskih zemalja V, Sarajevo, 1987, 481-528.
* Borivoj Čović, Arheološki leksikon, tom 1, Sarajevo, 1988, leksikografske jedinice: Srednjobosanska kulturna grupa, str. 163-166; Ostave, str. 133-135; Kultura polja sa urnama,110-112.
* Veljko Paškvalin, Ilirsko-panonsko pleme Dezidijata srednje Bosne u rimsko doba i rekognosciranje njihova područja, Godišnjak, XXXI, CBI, ANUBiH, Sarajevo, 2000.
* [[Dimitrije Sergejevski]], Iskopavanje bazilike u Brezi, AP 1, Beograd, 1959.
* Dimitrije Sergejevski, Arheološki nalazi u Sarajevu i okolici, GZM n.s. II, Sarajevo
* Salmedin Mešihović: «Dezitijati: kulturna i narodnosno-politička zajednica u Iliriku i osvajanja Oktavijanova doba» (rukopis doktorske dizertacija)
* Stipčević, Aleksandar (1989), ''Iliri: povijest, život, kultura,'', Školska knjiga Zagreb, 2.dopunjeno izdanje, ISBN:8603991065
Line 48 ⟶ 59:
* Smith, William (1865), Dictionary of Greek and Roman Geography, Boston, pp.
* Axhanela (Adžanela) Ardian (2004),"''Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy''", Center for Balkan Studies, http://www.balkancenter.org/Anglisht/ardian.ilyrianbosna.html.
== Reference ==
{{Refspisak|2}}
{{Portal Bosna i Hercegovina}}
{{Iliri}}
[[Kategorija:Iliri]]
| |||