Razlika između verzija stranice "Hetiti"

'''Hetiti''' je običan naziv na [[bosanski jezik|bosanskom]] jeziku za starinski narod koji je govorio [[indoevropski jezici|indoevropski]] [[hetitski jezik]] i osnovao kraljevstvo u [[Anatolija|Anatoliji]] sa središtem u gradu [[Hattusa]] u 2. mileniju p. n. e.

[[Hetitsko kraljevstvo]], koje je na vrhuncu svoje moći vladalo nad središnjom AnatolijomAnadolijom, sjeverozapadnom [[Sirija|Sirijom]], i većinom [[Mezopotamija|Mezopotamije]], je postojalo od otprilike 1680 do 1180. p. n. e. Nakon 1180. p. n. e. Hetitska država je raspala u nekoliko neovisnih gradskih-država, neke od kojih su postojale sve do 700. p. n. e.

Hetitsko kraljevstvo, ili barem glavno područje, je bilo zvano Hati. Međutim, važno je prepoznati razliku između Hetita i ''[[Hatijci|Hatijaca]]'', naroda koji je ranije živio na istom prostoru sve do početka 2. milenija p. n. e. i koji je govorio [[hatijski jezik]] koji nije pripadao indoevropskoj jezičnoj porodici.

'''Hetiti''' su prvi [[Indoevropljani|indoevropski]] narod na tlu [[Mala Azija|Male Azije]]. O njima se zna izuzetno malo. Prva saznanja o Hetitskom carstvu bila su posredstvom [[Biblija|Biblije]]. Dok [[arheologija]] nije ustanovljena kao nauka Hetiti su smatrani minornim plemenom prednje Azije. Od [[18. vekvijek]]a počinje istraživanje Hetitske države da bi u [[19. vekvijek]]u počelo da se bazira na naučnim metodama. Arheolozi Vinkler i Makridi su početkom 20. vekavijeka iskopali u Bogaz Keji, u severnoj [[Turska|Turskoj]], stari hetitski grad [[Hatuša|Hatušu]]. Pronašli su arhiv sa 20 000 dokumenata pisanih klinastim pismom, mećumeđu kojima je i mirovni sporazum [[Hatušališ III|Hatušiliša III]] i [[Ramzes II|Ramzesa II]], koji se čuva u istambulskom muzeju.

[[Datoteka:Hittite Empire.png|mini|280px|Hetitsko carstvo (crveno) na vrhuncu svoje moći [[1290. p. n. e.]], graniči se sa Egipatskim carstvom (zeleno)]]

U 3. mielnijumumileniju p. n. e. prostor Anadolije (Male Azije) naseljavala su dva plemena koja su imala odlike Jafetske grupe. To su bili Proto Heti (Hati) i Palajci. Oštro su se razlikovali od plemena Nesitskih Heta i Luvijaca, koja su se doselila na taj prostor početkom 2. milenijumamilenija p. n. e. a koja su pripadala Indo-evropskoj grupi naroda. Ta razlika je najočiglednija u jeziku koji je kod jafetskih starosedelacastarosjedilaca aglutinativan, dok su doseljenici govorili indo-evropskim jezikom. Postoje i dve pretpostavke odakle su došli: po jednoj, u početku su naseljavali prostor oko Kaspijskog jezera i došli su preko Kavkaza, a po drugoj su došli preko Balkana.

[[Hatuša]], kod današnjeg Bogakalea (Boğazköy) u središnjoj Turskoj, postaje prestonicaprijestonica oko [[1650. p. n. e.]], u vrijeme vladavine Hatušilija I.

Organizovana država se pojavila oko [[1800. p. n. e.]] pod kraljem (Suncem) Anitom.

Hetiti su [[1594. p. n. e.]] zauzeli Vavilon i prouzrokovali pad Hamurabijeve dinastije. Godine [[1593. p. n. e.]] Kasiti su osvojili Bavilon.

Država doživljava vrhunac za vrijeme Šušilulijume I, a u bici kod Kadeša odbijaju egipatski napad. Hetitska država se prostire od Egejskog mora (oko [[1300. p. n. e.]] Hetiti zauzimaju Efes) do blizu Biblosa.

Oko [[1200. p. n. e.]] hetitsku državu, koja je preprije pola vekavijeka bila na još na vrhuncu, a sada oslabljenu ustancima i problemima sa razbojnicima, uništava najezda „''morskih naroda''“, naroda kome etnički sastav i porekloporijeklo nisu utvrđeni.

Još pola milenijumamilenija će postojati male hetitske države, države „''hijeroglifskih Hetita''“. Godine [[717. p. n. e.]] Asirci pod kraljem Šarukinom (Sargonom II) osvajaju poslednjuposljednju veliku Hetitsku državu Karkemiš. Narednih vekovavijekova Hetiti se posemićuju i primaju jezik semitskih Jermena. Ime Hetita ubrzo posle toga konačno iščezava iz istorije.

Prirodna bogatstva hetske države koja se preprije svega ogledaju u velikim količinama metalnih ruda([[srebro]], [[olovo]], [[gvožđe]])potrebnih za zanatske proizvode privlače stanovnike okolnih oblasti, posebno Asirce iz Ašura koji na ovom prostoru osnivaju trgovačke (damkarske) kolonije. Region je pretežno pašnjačkog karaktera i bogat sitnom rogatom stokom. Asirci su imali izvesnuizvjesnu autonomiju u trgovini podržani od lokalne aristokratije koja je dobro zarađivala trgujući sa njima. Obično stanovništvo je usledusljed njihove zelenaške prakse siromašilo i podizalo ustanke. Postoji predanje o intervenciji Sargona (vladara sumersko-akadskog carstva) koji je upao u Anadoliju pozvan da zaštiti asirske damkare u Kanešu od Burušhanda. Kolonije su osnivane u slivu rekerijeke [[Halis]] (Kazil Irmak). Lokalno stanovništvo je razjedinjeno uslegusljed otežane komunikacije zbog geografskih odlika. Anadolija je visoravan bez dominantnog vodenog toka gdegdje bi se obrazovalo navodnjavanje, pa je integrativni proces bio sporiji.

U III milenijumumileniju p. n. e. asirska trgovačka kolonija [[Kanes]] (Ganis) eksploatiše stanovništvo koje je rascepkanorascjepkano usledusljed geografskih odlika teritorije. Hetiti se u tom periodu nalaze u raspadanju rodovsko-plemenske zajednice. Postepeno se obrazuju prvi plemenski savezi koji su bili embrionalni oblici Hetitskih dršavadržava. Izdavajaju se centri u Hatušašu, Neši, Zalpuvi i Kušaru. Ujedinjavanjem plemena Proto Hetita (Hata), Palajaca, Nesitskih Hetita i Luvijaca, svako pleme i dalje zadržava svoj identitet i svoj aristokratski sloj, verovatnovjerovatno u nekoj merimjeri i jezik i pismo (luvijski [[hjeroglifi]] su se održali i posle pada carstva u XII vekuvijeku p. n. e.).

U XIX vekuvijeku p. n. e. nastaje jedna od prvih hetitskih država. Hetsko-nesitski vladar Anita sin Puhtane iz Kušara pobeđujepobjeđuje Pijušta iѕ Hatušaša, ruši gradove Hatušaš i Zalpuvi. PrestonicaPrijestonica je u Neši.

== Staro hetitsko carstvo 1680. - 1500. godine p. n. e.==

U XVII vekuvijeku p. n. e. počinje jačanje hetitske države. Tabarna (veliki car) iz Kušara pokorava niz oblasti Kapadokije – doline blizu Taurusa. Smatran je osnivačem hetitske države. Njegovo ime postaje vladarska titula. Krajem XVII vekavijeka prestonicaprijestonica se premeštapremješta u Hatušaš. Tabarna uzima ime Hatušiliš I (čovekčovjek iz Hatušaša). Ustanak robova posleposlije smrti Hatušiliša I je verovatno bio posledica preteranepretjerane eksploatacije i ugnjetavanja. Sudeći po zakoniku koji je pronađen u klinopisnoj verziji iz XIV vekavijeka p. n. e., odnosi gospodara prema robovima su bili surovi.

Krajem XVII vekavijeka p. n. e. ponovno proširenje Hetitske države pod Muršilisom I koji ujedinjuje oblasti Male Azije. Osvaja [[Aleopo]] (Halpu) i nastavlja ka Eufratu. Godine [[1595. godine p. n. e.]] upada u [[Vavilon]] – pljačka i svgava Šamšuditanu poslednjegposljednjeg amoritskog cara, što je otvorilo put Kasitima koji [[1593.]] zauzimaju Vavilon i osnivaju svoju dinastiju. Krajem vlade Muršilisa I počinju krupni ustanci i dezintegracija zemlje. Muršilis I gine u dvorskoj zaverizavjeri. Nemiri su potresali državu koja je bila ograničena na teritoriju severnosjeverno od Taurusa.

U XVI vekuvijeku država se konsoliduje pod carem Telepinom. On utvrđuje senioratsko nasledstvonasljedstvo prestolaprijestola, nasleđujenasljeđuje najstariji sin. Određuje kompetencije Panka (gomila, mnoštvo) – aristokratskog većavijeća koje je relikt starinskog rodovsko plemenskog savetasavjeta.

U prvo vrijeme on je predstavljao skup vojnika grada Kušara, da bi kasnije kada organi vojne demokratije gube značaj prerastao u organ vrhovnog savetasavjeta vladajuće klase. U njegov sastav su ulazili vladarevi rođaci, prijatelji i vojskovođe. Telepin je Panku dodeliododijelio prava da može ograničavati carsku vlast, preispitivati carske sudske odluke koje se odnose na članove carske porodice. Čak je taj savetsavjet mogao i da sudi caru. Primena ovih ovlašćenja nije poznata iz izvora, ali je jasno da je jačanjem carske vlasti u kasnijem periodu ovaj savetsavjet potpuno izgubio značaj.

Pored Panka u ovo vrijeme je postojapostojao još jedan državni organ, savetsavjet starešinastarješina, nazvan Tulija, koji je također bio ustanovljen radi ograničavanja carske vlasti.

Telepin je na svom natpisu ostavio instrukcije svojim naslednicimanasljednicima "Ti ne treba da govoriš - ...hoću da je poštedim.-Ti ne treba da praštaš, već preprije da uvećavaš!".

== Srednje hetitsko carstvo 1500. - 1400. godine p. n. e. ==

Ovaj period se slobodno može nazvati i hetitski mračni, srednji vekvijek, obzirom da je izvorima najneosvetljenijinajneosvjetljeniji. Svakako je očigledno slabljenje carstva unutrašnjim nemirima, a smatra se da je uprava prešla na vladare oblasti [[Hangilbat]] koji su bili u savezu sa Egiptom.

U ovom periodu dolazi do razvoja carstva [[Mitani]] na istoku u reonurejonu gonjeg Eufrata. Mitanski vladari su aneksirali oblast [[Kisvadnu]] na jugoistoku Anadolije, kasnije poznatu kao [[Kilikija]], Alepo i Alalah. PoslePoslije gubitka osvojenih sirijskih oblasti zbog ratničkih pohoda Tutmesa III, sklapaju prijateljstvo i savez sa njegovim naslednicimanasljednicima Tutmesom IV i Amenhotepom III, što je bio alarm Hetitima da razmisle o svom položaju.

== Novo hetitsko carstvo 1400. - 1180. godine p. n. e.==

U XV vekuvijeku p. n. e. prednjom Azijom dominira huritsko carstvo [[Mitani]], čije se jezgro nalazilo na recirijeci [[Habur]], levojlijevoj pritoci Eufrata. Mitansko carstvo je uspelo da se proširi od Alepa i Alalaha na zapadu, do [[Nuzi]] koji se nalazio istočno od Eufrata obuhvatajući Asiriju. [[Šauštatar]], mitanski car, je osvojio [[Ašur]] i iz njega odneoodnio zlatna i srebrna vrata u Vašukanu, mitansku prestonicuprijestonicu.

Krajem XV vekavijeka p. n. e. [[Asirija]] se izborila za nezavisnost od Mitani koje su potresali dvorski neredi oko preuzimanja prestolaprijestola. Egipat je bio u opadanju, a na Hetitski dvor je došao sposobni i energični car Šupiluliuma, koji je znao diplomatijom i oružjem da izdigne Hetite, kao pretendente na hegemoniju u regionu.

Mitani su potresani nemirima oko preuzimanja prestolaprijestola. Javljalo se više pretendenata, tako da nisu obraćali pažnju na osvajanje severnesjeverne Sirije, zemlje [[Amuru]]. Šupiluliuma je stigao do livanskih planina potčinivši sebi [[Karhemiš]] i [[Alepo]] u kojima su vladali njegovi sinovi. Nemogućnost egipatskih vladara, da zbog unutrašnjih borbi, odbrane sirijske posedeposjede, izazvalo je prilazak saveza sirijskih kneževa, koji su bili opozicija egipatskoj vlasti, Šupiluliumi. Hetski car je umeoumio dobro da iskoristi njihovu ogorčenost na velike namete koje su plaćali Egipćanima i nahuška ih da za njega osvajaju oblasti prodirući do Palestine i osvajajući Katnu i [[Biblos]], koji je od vajkadaodvajkada bio bastion egipatske vlasti u tom području. Savez sirijskih kneževa je bio pod vođstvom Azirua, kneza Kadeša. PoslePoslije smrti Tutankamona, Šupiluliuma je čak pokušao da diplomatskim putem aneksira Egipat ugovarajući brak Tutankamonove udovice sa svojim sinom. Prema nekim saznanjima hetitski princ je krenuo u [[Egipa]]t, ali je u Siriji ubijen. Sumnja se da ga je ubio [[Horemheb]], vojni komandant koji je preuzeo prestoprijesto i osnovao XIX dinastiju.

Dvorski sukobi u [[Mitani]] su eskalirali i jedan od pretendenata, [[Mativaza]], je morao da pobegnepobjegne u [[Karduniaš]]([[Vavilon]]) gde je potražio zaštitu kasitskog cara. Međutim, on je tu naišao na hladan prijem i plašeći se da ga ne izruče Asircima, pobegaopobjegao je u [[Hatušaš]] Šupiluliumi. Naravno takvo nešto je bila izvanredna prilika za potčinjavanje carstva na gornjem Eufratu i Šupiluliuma je poslao vojsku koja je zauzela Vašukanu, mitansku prestonicuprijestonicu, odbila Asirce na istok i uzdigla na presto Mativazu, koji je bio vazalan Hetitima. Tako je stvrenostvoreno veliko Novo hetitsko carstvo koje je za vrijeme Šupiluliume bilo u zenitu. Veliki osvajač Šupiluliuma je umro od kuge koja je bjesnila tim područjem, kao i njegov nasledniknasljednik Aruvanda II, koja je besnela tim područjem.

Muvatal je morao da premestipremjesti prestonicuprijestonicu iz Hatušaša južnije, u [[Dataš]], južno od Halisa bliže ratnim poprištima. Egipćani su nadirali kroz dolinu Oronta zauzimajući oblasti. Do sukoba je došlo kod grada Kadeša 1312. godine p. n. e. gde je [[Ramzes II]] inteligentno namamljen u klopku od strane Muvatala i razbijen. Hetitski izvori govore o velikoj pobedipobjedi kao i egipatski, s tim što u egipatskim postoji jedan bitan momenat spasavanja Ramzesa II od Amona. Gubitak kod Kadeša nije demoralisao Egipćane koji su široko koristili slabljenje Hetitiskog carstva izazvanog dvorskom sukobima između naslednikanasljednika Muvatala, Hatušiliša III i Urhetišuba. Urhetišub je bio proteranprotjeran na [[Kipar]] – [[Alašje]], zatim je pobegao na egipatski dvor, a Hatušiliš III se popeo na prestoprijesto koji se tada tresao napadima Asirije koja je zauzimala oblasti Mitana. To ga je nateralo da sklopi mir sa Ramzesom II koji je već stigao do Kadeša u svom drugom sirijskom pohodu. Mir je odgovarao i Ramzesu, jer su u Egiptu tada počeli da se javljaju problemi da libijskim doseljenicima i narodima sa mora koji će odražavati odlike narednog perioda.

DoplomatskiDiplomatski sporazum je sklopljen 1296. p. n. e. i podrazumevaopodrazumijevao je vojni savez protiv neprijatelja i progon političkih zarobljenika, što se odnosilo na Urhetišuba kome se od tada gube tragovi. Hatušiliš III je pokušavao da proširi svoj uticaj na [[Karduniaš]], gdegdje je vladao slabi [[Kadašman Targ]], kasitski vladar. Lobirao je i bezuspešnobezuspješno nahuškavao [[Vavilon]] na sukob sa Asirijom. Asirija je osvojila Mitansku teritoriju i pokazivala pretenzije na zapad.

Tutdžalija IV, Muvatalijev brat od strica, morao je da ratuje na više strana. Poveo je jedan pomorski pohod na [[Kipar]], ali strah od Asirije na istoku i Ahijave na zapadu nije jenjavao. Hetite je potresala glad, pa se u egipatskim izvorima može pronaći da je nasledniknasljednik Ramzesa II [[Meremptah]], slao Hetitima žito.

PoslednjiPosljednji vladar Šupiluliuma II, sin Tuthalije IV, je ostao bez 30000 vojnika kada ih je zarobio Asirac [[Tukultininurta]], što je uticalo na Hetite da nagovore svoje sirijske saveznike da prekinu odnose sa Asirijom. Na zapadu je [[Ahijava]] postajala prilično ratoborna. Osvojila je tri hetitska savezinka. Tamošnje oblasti hetitskog carstva su se odcepljivaleodcjepljivale. "[[Narodi sa mora]]" su preplavili čitav region. Srušili su Hatušaš i carstvo se raspalo na niz sitnih kneževina. Asirci su sa istoka također uticali na pad Hetita i brzo potčinili rascepkanerascjepkane kneževine. Stanovništvo se ubrzo asimilovaloasimiliralo. Ipak neke kneževine su odolevaleodolijevale, [[Karhemiš]] je zauzet tek u VII vekuvijeku od strane Sargona II Asirskog.

Bitka kod Kadeša, [[1296. p. n. e.]] je prva bitka u istoriji čovečanstvačovječanstva koja se može rekonstruisati. [[Ramzes II]] je rešioriješio da uništi Hetitsku državu. Cilj mu je bila najveća hetitska država u Siriji - Kadeš. U to vrijeme hetitskom državom je vladao Muvatali.

Ramzes je prvo napravio niz opskrbnih baza na Sredozemlju, u Fenikiji. Sakupio je 20.000 ljudi i podeliopodijelio ih u četiri zbora, nazvanih prema Rau, Amonu, Sutehu i Ptahu, odnosno glavnim egipatskim bogovima.

Ramzesove četiri vojske su nastupale dolinom Oronta. Prvo je išla Amonova, koju je sam Ramzes vodio. dvaDva kilometara iza nje je išla Raova, na udaljenosti od sedam kilometara Ptahova i na udaljenosti od deset kilometara vojska boga Suteha.

Mavatali je pešadijupješadiju (u koju verovatnovjerovatno nije imao poverenjapovjerenja) ostavio da brani sam Kadeš, a kočije su išle u borbu.

Pred Kadešom su Egipćani uhvatili nekoliko hetitskh vojnika koji su rekli da su beguncibjegunci i da je hetitska vojska od straha uzmakla na seversjever u reon Tunipa i Alepa. I stvarno, došli su do napuštenog logora, i Amonova i Raova vojska je selasjela i odmorila se.

Međutim izjava je bila ratno lukavstvo. Muvatali je zaobišao Amonovu i Raovu vojsku. PoslePoslije još jednog preslušavanja, uhvaćeni hetitski vojnici su priznali da je u pitanju lukavstvo, i da je Muvatali upravo obišao Amonovu i Raovu vojsku. Ramzes je poslao glasnike ka Raovoj vojsci, koja je bila isto kao i Amonova nepripremljena, ali je bilo prekasno. Muvatali je došao, i uništio Amonovu i Raovu vojsku u jednom napadu.

Samo se Ramzes izvukao sa šačicom vojnika. Krenuli su ka opskrbnim bazama, i tu ih je presrela jedna vojska, i taman što je Ramzes napeo luk, shvatio je da je u pitanju njegova vojska. Privukao se Hetitima koji su kupili plenplijen, i zajedno sa Ptahovom vojskom napao. Muvatali je poslao još hiljadu bojnih kola, ali bilo je to previše da bi se moglo lako manevrisati. Ta, nova bitka se završila nerešenoneriješeno. Egipćani su pretrpelipretrpjeli strašne gubitke, ali su izdržali. Muvatali je sa pešadijompješadijom čekao kod Kadeša, ali je Ramzes iskoristio mrak i odstupio.

PoslePoslije bitke Ramzes se odrekao planova za uništenje hetitske države i sklopio sa Muvatalijevim naslednikomnasljednikom Hatušilijem III „''ugovor o večnom miru i prijateljstvu''“.

Ipak, najvažnije je dostignuće obrada gvožđa, koje im je donelodonijelo prevlast na bojnim poljima. Prvo gvozdeno oružje je izradio hetitski zanatlija.

Ipak, nije im samo gvožđe donelodonijelo prevlast, nego i usavršene bojne kočije, koje su činile osnovu hetitske vojske, a i pogodovali su bitkama u pustinjama (na žalost, kočije im nisu mogle donetidonijeti prevlast u planinskim oblastima). Te kočije su bile lakše od svih drugih, bolje napravljene, i imale su tročlanu posadu: kočijaša, štitonošu i strelcastrijelca. Kod kočija drugih haroda, strelcistrijelci su sami morali da se brane.

Prvi pokušaji proučavanja hetitskih pisanih spomenika učinjeni su tek u 19. vekuvijeku. Francuz Teskje je posetio Bogazkeju ([[Hatušaš]]) i izdao spomenike koje je tamo našao. Krajem 19. vekavijeka počelo se sa prvim arheološkim iskopavanjima, Gijom i Pero su 1862. godine sproveli prvu arheološku ekspediciju u Bogazkeji i izdali spomenike koje su pronašli. Početkom 20. vekavijeka Vinkler i Makridi - Beja su preduzeli obimnije radove na iskopavanju starog Hatušaša.

Tokom različitih iskopavanja u Kapadokiji su pronađeni brojni natpisi na klinopisu, preuzetom od asiraca, i hijeroglifima, koji su bili autohtono pismo, koji nisu odmah dešifrovani. Češki teolog i semitolog [[Bežik Hrozni]] se 1915. zainteresovao za hetitske spomenike. Prva pretpostavka je bila da su Hetiti semitskog poreklaporijekla, jer se u tekstovim susreo sa nekim semitskim rečimariječima koje su preuzete, što je otežavalo dešifrovanje, kasnije je shvatio da su indoevropljani. Tekst uѕ pomoć koga je dešifrovao hetitski [[klinopis]] glasi : ...i hlebhljeb ćete jesti i vodu ćete piti... 1916. je izdao monografiju o hetitskom jeziku. Nešto kasnije uspeouspio je da pročita i hjeroglifske natpise.

Na religiju Hetita jako je uticalo nasleđenaslijeđe Proto Hetita, odnosno Hata, od kojih su preuzeli praznike, kultne predstve. Jezik Hata je bio liturgijski jezik Hetita. [[Religija]] je izrazito politeističkog karaktera. [[Panteon]] je brojao preko stotinu božanstava. Mnoga božanstva su bila posledicaposljedica sinkretizma sa vavilonskim, huritskim i kananskim božanstvima. [[Hijeroglifi]] su korišteni u religiozne svrhe. U vrijeme jake carske vlasti, za vrijeme novohetitskog carstva, jedno od glavnih svetilišta je bilo u Jazilikaji, tu je Tuthalija 4 podigao hram posvećen za 12 bogova. Druga bitna svetilišta bila su Arina (Arina je bila boginja sunca) i Nerik. Često su preuzimali božanstva i kultove pobeđenihpobijeđenih naroda.

[[Božanstva]] su uglavnom bila antropomorfna mada je imalo i zoomorfnih. Imala su više funkcija. Neka su predstavljana hermafroditno u haljinama i sa krilima, poput anđela. Nije postojalo [[vrhovno božanstvo]], a zlim božanstvima su prinošene najveće žrtve. Hetiti su bili izuzetno sujeveransujevjeran narod, [[proricanje budućnosti]] su preduzelipreuzeli od Vavilonaca (proricanje po letu ptica, po snovima, iz utrobe životinja). Bavili su se magijom.

Najpoštovaniji je bio bog oluje i groma Tešub, koji je bio božanstvo Hatušaša. Veći gradovi su imali svoja božanstva. Žena Tešuba bila je boginja sunca Hepat. Bog vegetacije, vavilonskog poreklaporijekla (princip Tamuza ili egipatskog Ozirisa) bio je Telepin. Agniš je bio bog vatre i ognja. Apulunaš je bio bog odbrane koga su stari [[Grci]] verovatnovjerovatno kasnije preuzeli kao Apolona. [[Apolon]] u Homerovoj Ilijadi brani Trojance koji su često bili saveznici Hetitima. Inrar je bio bog muške snage. Rupaš, boginja lova. Jajas je bio bog hodočasnika koga je Hrozni pokušavao da poveže sa jevrejskim bogom Jahve. Postojala su manja božanstva mora, neba, oblaka, planina, hladnoće, vetravjetra, reka, žitarica, voća...

Po prvi put u istoriji se susreće formulacija grehagrijeha prema božanstvu, povezana sa ritualom očišćenja.

Od [[14. vekavijeka p. n. e.]] vladar se identifikuje sa božanstvom. On je bio [[vrhovni sveštenik]], a dvor projekcija sveta bogova na zemlji.

{{Main|PopisSpisak hetitskih kraljeva}}

Napomena: Sve su godine p. n. e.