Pčelarenje na drvetu

Pčelarenje na drvetu je dobivanje pčelinjih proizvoda korištenjem košnica na drveću, bez ometanja prirodnog životnog ciklusa pčela. Uzgoj divljih pčela i briga o njima u košnicama na drveću ili u košnicama koje se nalaze u šumskim područjima zahtjeva posebna znanja, vještine, prakse, tradicije, i rituale.

Historija

U starijem kamenom dobu, kada je čovjek bio lovac/sakupljač, bavio se i lovom na divlje košnice sa medom. Pčele su se nalazile u šumama, u svojim odabranim šupljinama. I danas neke ljudske kulture nastavljaju takve tradicije, kao što je potraga za košnicama u planinama Nepala, u Indiji i Bangladešu.

Kada je čovjek počeo držati medonosne pčele i baviti se pčelarstvom nije dokumentovano ni pisanim izvorima ni arheološkim nalazima. Zbog toga se početak „pripitomljavanja“ pčela u vrijeme neolita smješta u dosta širok okvir, otprilike prije 10.000 do 4.400 godina.

Srednji vijek

Pčelarenje u drvetu je tokom starog i srednjeg vijeka bilo vezano za evropske zemlje i to najviše za Poljsku i Njemačku. Mnogi sačuvani alati, čak i iz petog vijeka govore o tome da je ovaj način gajenja pčela bio zastupljen u pomenutim zemljama. Monasi iz Istočne Evrope prvi pisani zapis o pčelarenju u drvetu ostavili su 900. godine, a ukaz nemačkog cara Otona I iz 940. godine dozvoljavao je razvoj ovog zanata u današnjoj Grinevaldskoj šumi u Berlinu. Poslednji pčelar u drvetu u Njemačkoj (zeidler), zajedno sa svojim pčelama, nestao je oko 1550. godine. U Poljskoj se tradicija pčelarenja u drvetu očuvala sve do 1930-ih godina, a poslednji pčelar umro je 1967, a sa njim se ovaj stari zanat u Evropi sasvim ugasio.

Ruski i poljski pčelari su među najvećim i najuspješnijim pčelarima, mnogi od njih broje svoje kolonije stotinama, a neki čak i hiljadama. Oni su, sa velikom praktičnom mudrošću, što je moguće bliže oponašali uslove pod kojima su pčele stvarale med u prirodnim uslovima, bez ljudskog uticaja.

Savremeno doba

Viševjekovna tradicija gajenja pčela u prirodnom okruženju, najčešće u borovom drvetu koja je u Evropi ugašena tridesetih godina dvadesetog stoljeća ponovo je, početkom 21. stoljeća, počela da živi kroz napore prirodnih pčelara da osnaže i obnove pčelinju populaciju.

Godine 2002, naučnici Hartmut Jungius i Pžemislav Navrocki, u ruskoj republici Baškiriji, otkrili su da se pčelarenje u drvetu još njeguje u svojoj tradicionalnoj formi. Ova oblast se nalazi između rijeke Volge i južnog Urala, zauzima plodnu i šumovitu oblast Ruske Federacije. U njoj se danas može pronaći oko 700 košnica u drvetu od kojih se 30 odsto godišnje samostalno nastanjuje.

Podstaknuti novim otkrićem i željom da se populacija pčela obnovi i osnaži prirodni pčelari širom svijeta, usvojili su ovaj metod pčelarstva i po ugledu na svoje uralske kolege počeli na farmama, u prirodnom okruženju da prave košnice u drvetu koristeći izdubljena debla koja postavljaju na stabla ili na zemlju. Ova košnica ima za cilj da imitira prirodnu košnicu i po položaju i načinu tretiranja joj je najbliža.

Pčelarenje u Gruziji

Među onima koji se intenzivno bave ovim načinom proizvodnje meda su stanovnici zapadne Gruzije, blizu granice Gruzije i Turske. Njihov med nosi naziv jara med, a dobiva se iz košnica postavljenim na drveće ili na skoro nepristupačnim liticama, što sa sobom nosi i opasnost za život. Uz košnice je postavljena ograda od zvečećih metalnih ostataka i medvjeđih kostiju kako bi se zaplašili medvjedi.

Jara košnice izrađuju se izdubljivanjem trupca lipe. Ovo drvo je posebno cijenjeno jer je njegova drvna građa lagana i lahko obradiva. Trupci se potom postavljaju tamo gdje ih pčele mogu naći, obično duboko u šumi. Izrezbareni trupci su identični prirodnom staništu šupljih stabala divljih pčela. Pčele unutar jara trupaca stvaraju vlastito saće od nule, za razliku od umjetnih košnica koje prave pčelari. Kavkaske sive planinske medonosne pčele poželjne su širom svijeta jer mogu izdržati niske temperature, a imaju i dugačak jezik kojim uzimaju ostatak nektara koje ne uspiju sakupiti druge pčele. Ova vrsta pčela je relativno poslušna, ali njihov ubod može biti bolan.

Osim što jedu svježi med, neki seljani od sakupljenog meda pripremaju i žestoku ali pitku medovaču. Procjenjuje se da se godišnje proizvede oko šest tona jara meda. Trenutno je aktivno više od dvadesetak jara pčelara. Pčelari se rukovode filozofijom:

Mislim da je nešto posebno u košnici koja visi na drvetu. To je poput zasebnog kraljevstva u kojem vladaju samo pčele.

Prirodno pčelarstvo

U dugoj historiji pčelarenja jedan od načina dobijanja meda je i držanje pčela i košnica na drveću. Pčele u košnicama na drveću se češće roje, što je osnovna pčelinja reprodukcija njihove zajednicea i to je sastavni dio onoga što pčelu čini pčelom. Šupljo drveće je obično mnogo deblje od standardne savremene košnice, i kao takvo, bolje podnosi ekstremne vrućine i hladnoće. Pčele u šupljinama drveća normalno ne grade svoje paralelno saće na dnu šupljine, tako da se na dnu šupljine formira vlažno područje krhotina koje se sastoji od organskih hranljivih materija, piljevine i živih organizama.

Unutar ovog mikro-ekosistema postoje korisni grabežljivci i mikroorganizmi (virusi, bakterije, voštani moljci, itd.) koji mogu pomoći pčelama da ostanu zdrave. Budući da su mnoge od odabranih šupljina pčela bile male, pčele su se često rojile, što je njihov način razmnožavanja, i istovremeno “rješavanje” uzroka bolestima pčela.

Neki ključni načini upravljanja pčelarstvom na drvetu, na osnovu onoga što se smatra prirodnim uslovima pčelama koje žive na drveću su:

• Prosjek u divljini je 1–3 košnice po kilometru kvadratnom
• Koristiti male košnice sa malim otvorom - manje meda, zdravija zajednica
• Koristiti grubo obrađeno udubljenje na unutrašnjosti košnice, radi povećanja premaza propolisa
• Ne uništavati prirodno trutovsko gnijezdo
• Otvarati košnicu dva puta godišnje, u proljeće, kako bi se izvršila provjera i u septembru kada se vrši sakupljanje meda
• Očuvati strukturu gnijezda i orijentaciju i lokaciju okvira u košnici netaknutom, bez preokretanja košnice u proljeće. Košnica se nikad ne seli
• Ne ometati zajednicu zimi, pčele se nikada ne hrane šećerom niti tretiraju hemijskim ili antibiotskim sredstvima
• Ne koristiti gornje ulaze i ograničite donji otvor na veličinu od 5 cm.

Pčelarenje na drvetu
Košnica na drvetu u Bjelorusiji
Nematerijalna kulturna baština
Regija	Evropa
Država	Bjelorusija Poljska
Svjetska baština
Lista upisa	Reprezentativna lista nematerijalne kulturne baštine čovječanstva
UNESCO oznaka	01573
Datum upisa	2019.
Lokacija upisa	UNESCO

Nematerijalna kulturna baština

Pčelarstvo na drvetu Poljske i Bjelorusije u ovim državama ima status istorijske i kulturne vrijednosti gdje ova drevna tradicija držanja pčela postavljenim visoko u drveću seže u 5.-6. stoljeće, opstaje do danas. U Poljskoj je jedno vrijeme bila prekinuta da bi se u XXI vijeku obnovila.

Kultura pčelarenja na drvetu se nalazi na UNESCO-voj Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovječanstva kao zajednički element nematerijalnog kulturnog nasleđa u Bjelorusiji i Poljskoj. Odluku o upisu donio je Međuvladin komitet za očuvanje nematerijalnog kulturnog nasleđa na zasjedanju koje je održano 2020. god.

Pčelari na drveću brinu o pčelama na poseban način pokušavajući da obezbijede iskonske uslove života u košnicama na drveću bez ometanja prirodnog životnog ciklusa pčela. Pčelari na drvetu nemaju za cilj intenziviranje proizvodnje meda, što je jedna od karakteristika po kojoj se razlikuju od pčelara sa košnicama kod kuće. Stoga pčelarstvo na drvetu zahtijeva napredne vještine i istovremeno poznavanje tradicionalnih metoda i alata. Pčelari drveća uče doživotno: kroz direktan kontakt sa rojevima i prirodnim okruženjem, stalno stiču nova znanja o životu pčela i ekosistemu.

Važno je poznavati i tradicije kulinarstva i tradicionalne medicine. Kao i u prošlosti, prenos znanja se odvija uglavnom u porodicama pčelara drveća ili učenjem jedni od drugih kroz grupne aktivnosti.