SOKO J-21 Jastreb
Soko Jastreb J-21 je jugoslavenski vojni jednomotorni lahki jurišni mlazni avion jednosjed metalne konstrukcije. Namijenjen je za blisku vatrenu podršku i izviđanje, a proizvodio se na osnovu projekta VTI u fabrici aviona SOKO u Mostaru od 1968. do 1977. godine.
Dizajn i razvoj
urediNastao je iz razvojnog projekta vojno-školskog mlaznog aviona Galeb G-2 sa kojim ima veliki broj istovjetnih dijelova, što je smanjilo troškove proizvodnje i održavanja. Ovo je bio drugi mlazni i prvi borbeni avion koji se serijski proizvodio u Jugoslaviji. Na čelu projekta nalazio se aerodinamičar prof. dr Zlatko Rendulić. Prvi probni let je izveden 19. jula 1965., a uvođenje u službu je započelo 31. decembra 1968. godine. Time je otpočela postepena zamjena aviona Republic F-84 Thunderjet kome su polahko isticali resursi i koji je do tada bio osnovni jurišni mlazni avion u sastavu Jugoslavenskog Ratnog Vazduhoplovstva (JRV).
Svjetskoj javnosti je prvi put prikazan na aeromitingu u Farnboroughu 1968. godine. Jastreb je mogao da polijeće i slijeće na travnatno-poletne staze. Bio je opremljen sa streljačkim naoružanjem u trupu i nevođenim bombama i raketama na podkrilnim nosačima, čime je omogućavao jurišno-borbena dejstva na zemlji. Bio je osposobljen da dejstvuje i na lahke letjelice kao što su helikopteri i klipni avioni. Proizvodio se u četiri varijante, gdje su pored standardnih, J-21 (borbeni) i IJ-21 (izviđač), najznačajniji bili avioni sa oznakom J-1E namijenjeni za izvoz u Zambiju i Libiju. Ukupno je napravljeno 208 primjeraka od čega se u službenoj upotrebi u Jugoslavenskom Ratnom Vazduhoplovstvu nalazilo 157 Jastrebova, dok ostatak predstavljaju izvozne partije, čime je postignut značajan poslovni uspjeh.
Tehnologija za izradu prvih podzvučnih mlaznih aviona u Jugoslaviji osvojena je zahvaljujući saradnji sa Ujedinjenim Kraljevstvom, od kojeg je otkupljena licenca za turbo mlazni motor oznake Armstrong Siddeley Viper kao i druga dodatna oprema poput izbacivog sjedišta marke Folland. Ovim je napravljen veliki tehnološki iskorak u Jugoslaviji, a Mostar i Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina su postali sjedište jedne od najnaprednijih tehnologija u zemlji. Za razliku od aviona Galeb, Jastreb je imao ojačanu konstrukciju, a ugrađivan je i nešto jači turbo mlazni motor koji je nosio oznaku Mk 521, potiska 1.333,7 daN. Prema nekim podacima predstavljao je prijelazno rješenje sve do realizacije tajnog vojnog projekta ″JUROM″. Na ovom tajnom razvojnom projektu novog jurišnog dvomotornog mlaznog aviona J-22 Orao između SFR Jugoslavije i NR Rumunije se uveliko radilo 1970-ih. Učestvovao je u borbenim dejstvima u sastavu RV i PVO JNA na početku sukoba u SFR Jugoslaviji 1991. godine, a potom u RV i PVO Vojske Republike Srpske. Najveći broj Jastrebova rashodovan je u RV i PVO SR Jugoslavije 1996. na osnovu Podregionalnog sporazuma o kontroli naouružanja. Na početku 21. vijeka zadržani su u operativnoj upotrebi ratnih vazduhoplovstava Republike Srpske i Libije. Već na početku sukoba u Jugoslaviji 1991. uvidjelo se da se radi o prevaziđenom borbenom avionu, jer je neoklopnjen i bez IC mamaca bio relativno lahka meta na malim visinama, (odakle je obično dejstvovao) za streljačko naoružanje i toplotno navođene rakete sa zemlje.
Literatura
uredi- Dimitrijević, Bojan (2012). Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo 1942 - 1992. Beograd: Institut za savremenu istoriju. ISBN 978-86-7403-163-6. CS1 održavanje: nepreporučeni parametar (link) CS1 održavanje: ref=harv (link)
Vanjski linkovi
uredi- "Jastreb – domaći laki jurišnik", str. 25, magazin Odbrana, Arsenal br. 69, Aleksandar Radić, 15. septembar 2012.
- Namenske platforme - mornarički izviđači, str. 28, magazin Odbrana, Arsenal br. 61, Aleksandar Radić, 15. januar 2012.
- "Aktivni veteran – pedeset godina galeba", str. 28, magazin Odbrana, Arsenal br. 55, Aleksandar Radić, 15. juli 2011.
- "Jastrebov let – razgovor s generalom prof. dr. Zlatkom Rendulićem", str. 6, magazin Odbrana, Arsenal br. 73, Mira Švedić, 15. januar 2013.
- Jastreb J-21 na YouTubeu