Direktivizam

Osnovu socijalističke ekonomske doktrine i koncepta ekonomske politike postavili su Marks i Engels, a zatim kasnije razvijali Lenjin i drugi klasici marksizma, kao i savremeni marksisti.

Socijalistička ekonomska doktrina u osnovi znači kritiku i negiranje kapitalističkog načina proizvodnje. Kritika se prvenstveno odnosi na neorganiziranost robne privrede, s obzirom na stihijnost zakona ponude i potražnje, odnosno naknadnog (ex post) djejstva tržišnog mehanizma čime se otvara problem usklađenosti proizvodnje sa potrebama u društvu i pojave nepotrebnog rada (za robe koje nisu valorizirane na tržištu).

Drugo pitanje opće kritike je eksploatacija, jer kapitalistički način proizvodnje neminovno vodi klasnoj podjeli društva.

Klasici marksizma su samo uzgredno i fragmentarno razmatrali ustrojstvo privređivanja u budućem socijalističkom društvu, tako da ne postoji cjelovita teorija socijalističke ekonomije. Međutim, iz njihove kritike kapitalističkog društva, kao osnovni elementi socijalističke privrede mogu se naznačiti:

• osnovu društva i sistema privređivanja čini državna, odnosno kasnije društvena svojina kao njen izvedbeni oblik;
• privredni razvoj i odnosi u privređivanju su pod neposrednom svjesnom društvenom kontrolom na nivou državne zajednice;
• naglašena ekonomska uloga države, posebno u početnom stadiju (kao diktatura proletarijata), kako bi se sačuvali socijalistički odnosi, da bi tokom vremena počeo proces odumiranja države u pravcu izgradnje društva zasnovanog na slobodnoj i neposredno izraženoj zajedničkoj volji svih članova.

Ekonomska uloga države

Osnovni mehanizam organiziranja i povezivanja privrednih tokova je centralni državni plan, zasnovan na 2 principa:

1. Direktivnost, što je značilo da ima snagu zakona u smislu obaveznosti i ispunjenja planskih zadataka;
2. Sveobuhvatnost, tj.planom su obuhvaćeni svi proizvodni subjekti, odnosno zadaci iz oblasti proizvodnje, input proizvodnje, finansijska sredstva u odnosu na troškove proizvodnje i veličina dobiti.

Glavni instrument općedržavnog plana su finansijski tokovi obuhvaćeni općedržavnim budžetom. Budžet pritom sadrži ne samo prihode od poreza i sl, već i prihode od poslovanja državnih preduzeća. S druge strane, kao glavni budžetski rashodi javljaju se ekonomski izdaci. Praktično su općedržavnim budžetom bili obuhvaćeni svi finansijski tokovi u zemlji, osim oblasti lične potrošnje i skromnog privatnog sektora.

Podešavanje agregata tražnje prema agregatu ponude ostvaruje se putem kreditnih i gotovinskih planova sa centralnom bankom kao jedinstvenim emisionim, kreditnim i blagajničkim centrom.

Ekonomska aktivnost države odnosila se ne samo na državni sektor, već i na dvostruko ograničeni privatni sektor putem intenzivnih regulativnih mjera. Privatni sektor bio je ograničen po osnovu obima sredstava u ličnoj svojini, kao i po vrsti djelatnosti ovog sektora.

Učinci

Učinci direktivizma na ekonomski razvoj su različiti, zavisno od toga da li se posmatraju na kraći ili na duži vremenski period. Na kraći rok direktivističke privrede u odnosu na tržišne ekonomije ostvaruju veću stopu ekonomskog rasta.

Kratkoročne prednosti komandne ekonomije su:

• koncentracija sredstava akumulacije i po tom osnovu ostvarivanje dinamičnije industrijalizacije u zemlji;
• manje oscilacije i poremećaji u privrednim tokovima;
• eliminiranje otvorene nezaposlenosti i intenzivniji angažman raspoloživog fonda rada;
• veća ekonomska i socijalna sigurnost radnika, što se odražava i na produktivnost rada;
• lakše organiziranje krupnih investicionih projekata itd.

Literatura

Kasim I. Begić, Uvod u ekonomsku politiku - opća pitanja, 2. prošireno izdanje, Sarajevo 2000